"ARŞIN MAL ALAN"

---

 

Noyabrın 25-də Dövləti opera teatrosunda bu əsər bu mövsümdə birinci dəfə oynanıldı.

Əsərin bu dəfə yeniləşmiş bir şəkildə oynanacağı xəbər verilmişsə də, fəqət məəttəəssüf bunu görmədik. Zira bu əsərin yeniləşməsi birinci pərdədə xalanın "Çadramı sallam başıma" oxumasından ibarət ola bilməz. Məzkur melodiya "Arşın mal alan"da neçə il əvvəl dəxi var idi; sonra əsərdən çıxarıldı; nəhayət bu yıl təkrar bunu əlavə etməyi bir "yenilik" tələqqi etmək olmaz.

Halbuki "Arşın mal alan"ın doğrudan da yeniliyə ehtiyacı vardır.

Əvvəla, birinci pərdənin uvertürasından sonra tarın yenə "Bayatı Şiraz" çalması həqiqətən nə qadar yapışıqsızdır. İkinci pərdənin uvertürası yox kimidir; halbuki bu pərdə əsərin tərəfmüqabil evini göstərən pərdədir.Odur ki, burasını uvertürasız açmaq doğru deyildir. Uvertürasız açılan dördüncü pərdədə Əsgərin söylədiyi "Biçarə Gülçöhrənin başına əngəllər açdım" sözləri camaat üçün heç yeni bir şey deyildir, o ona qadar olmuş işləri təkrar camaata söyləməkdə heç məna yoxdur. Həm də yalnız bu deyil, sınamaq barəsində çox təkrarlar vardır. Lüzumu olmayan o takrarları tamamilə qaldırmaq əsərin məzmununa və malına heç bir xələl yetirməz.

Bundan başqa ikinci və üçüncü pərdələrdə Asya və Telli tərəfindən oxunan "Nə pərişandır halın" və "Bəsdir bunca ahüzarın" melodiyalarının unison deyi, iki səsli bir duet kibi oxunması, bizcə daha münasib olurdu.

Opera səhnəmizdə Leyli, Əsli və sair bu kibi məsul rollarda çıxan Sona xanımın və imdiyə qadar dəfələrlə Telli rolunu oynamış Zərintac xanımın oxuduqları nəğmələrin vəzn və bəhrini bilmədikləri kənarda dursun, barı heç olmazsa tempə belə riayət etməmələri nə qədər acınacaq bir haldır.

İkinci pərdədə "Nə pərişandır halın" oxuduqları zaman nəinki tempə riayət etməyor, hətta orkestr ilə bir pərdədə oxumamaları ilə sanki qətiyyət qüvveyi-samiələrinin (eşitmə qabiliyyətlərinin - İ.Q.) olmamasını göstəriyorlardı. Sair iştirak edənlərdən Soltan bəy rolunda Mirzəağa Əliyev və qismən Xurşid xanım (Gülçöhrə) demək olar ki, müvəffəq oluyorlardı.

Cahan xala rolunda Əzizə xanım qadın olması hesabıyla birinci pərdədə Süleymandan və ikinci pərdədə Soltan bəydən bir oktava yuxarı oxumalı idi.

Sarabski Əsgəri həmişəki kibi oynadı.

Məmmədtağı Bağırov (Süleyman) səsinin tembrini azdırmamağa çalışmalıdır.

Teatro müdiriyyəti körpə uşaq gətirənlərə deməlidir ki, "onları teatroya gəlmələrinə hələ 7-8 yıl var".

"Kommunist", 28 noyabr 1925

"Şah İsmayıl" sair operalarımıza nisbətən musiqisinin mahiyyəti etibarilə bir dərəcəyə qadar Avropaya təmayül etmiş bir əsərdir.

Musiqisinin bir çox yerləri Avropa üslubunda düzəlmiş, bir çox Şərq melodiyaları Avropa bəstəsi ruhunda yazılmışdır.

Bir Şərq melodiyasını Avropa bəstəkarı yazdıqda bəstəsində qullandığı Avropa harmoniyasının xüsusiyyəti olduqca açıq surətdə görünüyor. Buna görə Avropa ruhunda idealizə edilmiş Şərq melodiyası əsl şəklini, öz mənəvi incəliyini qeyb etmiş oluyor; Korqanovun tamamilə "minor" bir xarakterə malik "Bayatı Şiraz"ımızdan, sonra "Çoban bayatısı"ndan və nəhayət xalis "major" olan "Heyratı"dan quraşdırıb uydurmuş və düzəltmiş olduğu "Korqanov bayatısı" kibi bir çox böylə musiqi əsərləri bunu açıq göstəriyor.

Odur ki, Avropa musiqi ahəngi "Harmoniya" elmindən istifadə edildikdə, onu yalnız bir vasitə olaraq almalı və Şərq musiqisinin xüsusiyyətlərinə xələl gətirməmək üçün olduqca ehtiyatlı davranmalıdır.

İştə "Şah İsmayıl" operasında bəstəkar bu nöqtəyə lazımınca diqqət etməmişdir. Bununla bərabər bu operada başqa bir cərəyan və tam bir yenilik vardır.O da Şərq musiqisinin orkestrdə çalınması təşəbbüsüdür.

Avropa musiqisinin əsasını təşkil edən "major" və "minor"dan tamamilə xaric olan "Çahargah" kibi muğamı çoxsəsli bir orkestro üçün yazmaq doğrudan-doğruya böyük bir məharətdir. Yalnız bir Şah İsmayılın xatirəsi üçün tarın saxlanmasından büsbütün bunun qaldırılması daha gözəl olmuş olurdu.

Şimdiyə qadar bu əsər neçə dəfə dəyişmiş, içərisinə bəzi parçalar və sözlər artırılmışdır.

Gələcəkdə bir daha dəyişdiriləcək olursa, musiqi parçaları arasında rabitə düzəlməsini nəzərdə tutmalıdır.

Çərşənbə günü, dekabr ayının 16-da işbu əsər bu mövsümdə birinci dəfə olaraq böyük dövləti teatroda oynandı. Şah İsmayıl rolunda Sarabski orkestro verdiyi tona qulaq asmadığından bəzən (birinci pərdədə ilk oxumasında) qəlp oxuyurdu, hərəkətləri münasib idi.

Tanrıquliyev (Aslan Şah) sözlərini yenə də aydın söyləməyordu. Xurşid xanım (Gülzar) səhnədə kəndisini bir qadar ruhsuz və süst tutmasa müvəffəq ola bilərdi.

Sair iştirak edənlər ümumi ahəngə riayətə çalışıyorlardı. Quruluşa gəlincə bəzi yeni və münasib dekorlar çəkilmiş idi. Eyni zamanda bir intizamsızlıq da gözə çarpıyordu.

İkinci pərdə endikdən sonra təkrar qalxdıqda çadralarla bərabər böyük bir səhranın da "köçürülməsi" və əvəzində böyük bir dəniz görünməsi, Şah İsmayıl gəldikdə "Bu yermidir o gördüyüm yer" sözləri arasında böyük bir təzad var idi ki, buna diqqət edilməli idi.

Pəhləvanlar fransızca deyil, xalis İran qaydası ilə güləşməli idilər.

"Kommunist", 18 dekabr 1925

Dekabrın 30-da böyük dövləti opera teatrosunda bu mövsümdə ikinci dəfə olaraq "Arşın mal alan" operettası oynandı.

Teatro müdiriyyəti ikinci dəfədir ki, "Arşın mal alan"ın yeni musiqi ilə oynanılacağını qeyd ediyor. Birinci dəfədə bu operettanın musiqisində keçən yıllara nisbətən "qətiyyən" bir yenilik göstərilmədiyi kibi, bu dəfə də yalnız "Pərişan xəlq aləm" və "Bəsdir bunca ahü zarın"dan başqa bütün musiqisi əvvəlki kibi idi. Halbuki bu əsəri bəstəkar keçən yıl təbdil etdikdə, birinci pərdənin uvertürasını dəyişdirdiyi kibi, Əsgərin "Naledəndir ney kibi…" solosunu tarda "Bayatı Şiraz" ilə deyil, orkestro ilə icra edilmək üçün yazmışdır.

Bundan əlavə, sair musiqi parçaları dəxi təbdil və təkmil edilmişdir. İkinci pərdədə Süleyman "Halal olsun Süleyman" solosunu orkestro ilə oxumalı idi. Halbuki bu dəfə Hacıbababəyov "O olmasın, bu olsun" operettasında Sərvər oxuduğu qəzəli "Arşın mal alan" operettasında Əsgər rolunda oxuyurdu.

İştirak edənlərə gəlincə Gülçöhrə rolunda Qəmər xanım əvvəlkinə nisbətən olduqca çətin olan yeni musiqi ilə "Pərişan xəlq aləm" solosunda müvəffəq olduğu kibi, başqa oxumalarında da gözəl təsir bağışlayordu. Səsində müntəzəm məktəb və tərbiyəsinin izləri görülüyordu. Ümumiyyətlə, Qəmər xanım Gülçöhrə rolunu müvəffəqiyyətli bir surətdə apardı.

Əsgər rolunda Hacıbababəyov fəna deyildi; fəqət səhnədə bir dəqiqə bir yerdə oturmayor. Hər söz üçün yerindən qalxıyor, söyləyor, yenə oturuyordu. Xüsusən 4-cü pərdədə Gülçöhrəyi yalnız buraxıb, hər bir söz üçün Sultan bəyə yanaşması tamamilə yersiz idi.

Süleyman bəy rolunda Əliyev Mirzağa gərək hərəkətlərində və gərək oxumasında gözəl bir təsir bağışladı.

Cahan xala (Əzizə xanım) isə oxumaq cəhətinə əhəmiyyət verməlidir; çünki erkəklərdən bir oktava yuxarı oxumalı ikən, səsi ən əvvəl sıralarda belə eşidilməyordu.

Telli rolunda Mənirə xanım zəif idi. Danışıqları yapışıqsız idi. Oxuyurkən sözlərinin çoxunu söyləməyordu. Hərəkətləri də münasib deyildi.

Zərrintac - oxumaq cəhətinə lazımi əhəmiyyət vərər isə, daha müvəffəq ola bilər.

Rza Darablı - bir "Vəli"yə deyil, "Karapetə" oxşayordu.

Asya - Sona xanım keçən dəfəyə nisbətən yaxşı idi, fəqət oxumasına əhəmiyyət verməlidir; çünki "Bəsdir bunca ahü-zar"ın triosunda Telli ilə bərabər oxuduqda birinci səs olduğundan daha "forte" oxumalı idi.

"Nə pərişandır halın" dueti isə, məəttəəssüf, yenə unison idi.

Atamalıbəyli - Süleyman - oyunun ümumi ahəngini pozmaya çalışıyordu. Quruluşa gəlincə, 4-cü pərdənin hanki məmləkətdə olduğunu təyin edəmədik.

Oyun yarım saata qadar gec başladı. Bir də pərdə qalxdıqdan sonra salona adam buraxılması oyunun gedişinə mane oluyordu. Körpə uşaqlar da az mane olmayordu.

"Kommunist", 1 yanvar 1926