müəllif  Ibrahim Quliyev

Əfrasiyab Bədəlbəyli 1907-ci il aprel ayının 19-da, Bakı şəhərində, xalq maarifçisi Bədəlbəy Bədəlbəyovun və məşhur Şah Qacar nəslinin təmsilçisi Rəhimə xanımm ailəsində anadan olmuşdur.

1912-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli 6-cı rus-müsəlman məktəbinə daxil olur və 1916-cı ildə, tədris olunan bütün fənlərdən «əla» qiymətlərlə məktəbi bitirir.

1917-1924-cü illər ərzində o, Bakıdakı 1-ci realni məktəbində təhsil alır. 1923-cü ildən 1926-cı ilə kimi Ə.Bədəlbəyli təzəcə təşkil olunmuş Azərbaycan teatr məktəbinin dinləyicisi olur və məktəbdə təşkil olunan səhnə tamaşalarında böyük həvəslə iştirak edir.

XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycan opera və operettalarının səhnədən götürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. 17 yaşlı Əfrasiyab Bədəlbəyli «Kommunist» qəzetində dərc etdirdiyi məqaləsində «Operalarımızın islahatı işində tələsməyə heç bir ehtiyac yoxdur» - deyə, buna qəti etirazını bildirir.

Mükəmməl bilik əldə etmək arzusu ilə, Əfrasiyab Bədəlbəyli 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Türk (Azərbaycan - İ.Q.) Musiqi Texnikumuna və eyni zamanda, Azərbaycan Dövlət Universiteti şərq fakültəsinin lisaniyyət (dilçilik - İ.Q.) şöbəsinə daxil ohır.

Musiqi texnikumunda Əfrasiyab Bədəlbəyli müəllim S.L.Bretanitskinin sinifində violino ixtisası üzrə təhsil alır. İstedadlı gənc tez bir zamanda səlis ifa bacarığına nail olur və 1925-ci il may ayının 22-də texnikum tələbələrinin qüvvəsi ilə Üzeyir bəyin səhnəyə qoyulmuş «Arşın mal alan» operettasını müşayiət edən orkestrdə ikinci skripkaların konsertmeysteri kimi çıxış edir.

Violino ilə yanaşı tarda da mükəmməl ifa üslubuna nail olmuş Əfrasiyab Bədəlbəyli, 1926-cı ildə xalq çalğı alətləri orkestrinin Moskva və Minsk şəhərlərindəki qastrol səfərləri zamanı ikinci səs tarçılar qrupunun konsertmeysteri kimi orkestrin heyətində iştirak edir.

1928-ci il fevralın 16-da, musiqisi Ə.Bədəlbəyliyə məxsus C.Cabbarlının «Od gəlini» əsərinin premyerası oldu.

«Od gəlini» musiqisinin müvəffəqiyyətinə sevinən C.Cabbarlı bundan sonra yazdığı «Sevil» pyesinə də musiqi bəstələməyi Əfrasiyab Bədəlbəyliyə tapşırır.

1928-ci il yanvar ayının 1-dən Əfrasiyab Bədəlbəyli «Kommunist» qəzetində tərcüməçi vəzifəsində çalışmağa başlayır.

1929-cu ildə xalqımızın ulu musiqi aləti olan tarı köhnəlik əlaməti sayaraq muzeyə göndərmək, konservatoriyanın tədris proqramından çıxarmaq kimi cəfəng fıkirlərə etiraz edən Əfrasiyab Bədəlbəyli «Tar üzərinə mühakimə münasibətilə» başlığı altında məqalə ilə çıxış edir.

Respublikada Sovet hakimiyyəti qurulmasının onuncu ildönümünün qeyd olunduğu günlərdə dinləyicilər bəstəkarın böyük simfonik orkestr üçün yazdığı və Azərbaycanda sovet mövzusuna həsr olunmuş ilk proqramlı musiqi əsəri olan «Bütün hakimiyyət Sovetlərə!» süitası və təntənəli «28 Aprel marşı» simfonik poeması ilə tanış olurlar.

1930-cu il may ayının 15-də Əfrasiyab Bədəlbəyli türk operalarına dirijorluq etmək üçün M.F.Axundov adına Dövlət Böyük teatrına işə qəbul olunur.

1931-cu ildə bəstəkar C.Cabbarlının «Almaz», daha sonra isə «1905-ci ildə» və «Yaşar» pyeslərinə, 1933-cü ildə A.Afinogenovun «Qorxu», 1934-cü ildə M.F.Axundovun «Hacı Qara», 1935-ci ildə isə «Müsyo Jordan» əsərlərinə musiqi bəstələyir.

Əfrasiyab Bədəlbəyli professional musiqi təhsili almaq məqsədi ilə 1932-ci ildə Moskva konservatoriyasının dirijorluq fakültəsində oxumağa yola düşür. Professor K.Saracevin sinifində təhsil alan gənc bu sənətin incəliklərinə mükəmməl yiyələnir. Ali məktəbdə oxuduğu zaman o, 8 variasiya, violonçel və fortepiano üçün sonatina, fortepiano üçün etüd, simfonik orkestr üçün III hissəli süita, 2 violino, alt və violonçel üçün kvartet bəstələyir.

Lakin bir ildən sonra sənətkar Moskvadakı təhsilini dayandırıb Bakıya qayıdır və R.Qlierin «Şahsənəm» operasının yeni quruluşda, C.Cabbarlının librettosu əsasında tamaşaya hazırlanmasında iştirak edir.

1934-cü ilin payızında Ə.Bədəlbəyli Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq -İ.Q.) şəhərinə yola düşür. Burada o, N.Rimski-Korsakov adına Leninqrad Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki musiqi texnikumunun bəstəkarlıq şöbəsinə (B.Zeydmanın sinfinə) daxil ohır və eyni zamanda Leninqrad opera və balet teatrının baş dirijoru V.Dranişnikovun rəhbərliyi altında dirijor assistenti kimi işləməyə başlayır.

1938-ci ildə Leninqraddakı təhsilini müvəffəqiyyətlə başa çatdıran Əfrasiyab Bədəlbəyli vətənə qayıdır və qardaşı Turqud Bədəlbəylinin librettosu əsasında uşaqlar üçün birpərdəli «Tərlan» balet-nağılını bəstəbyir.

8 aprel 1940-cı il. Bu gün, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinə milli balet sənətinin təməl daşının qoyulduğu gün kimi daxil oldu. Əfrasiyab Bədəlbəylinin «Qız qalası» baletinin premyerası M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrının səhnəsində işıq üzü görür.

1940-cı il 23 aprel tarixində Əfrasiyab Bədəlbəyliyə «lncəsənət sahəsində görkəmli fəaliyyətinə görə Respublikanın «Əməkdar incəsənət xadimi» fəxri adı verildi.

1941-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli bəstəkar dostu B.Zeydmanla birlikdə bir pərdəli «Xalq qəzəbi» operasını (libretto müəllifləri İ.Oratovski və Ə.Məmmədxanlı) yaradır.

1941-ci ildə bəstəkar Səməd Vurğunun «Fərhad və Şirin» əsərinə musiqi bəstələyir. Bundan bir il əvvəl isə Ə.Bədəlbəyli görkəmli ədibin «Xanlar» pyesinə musiqi yazmışdı. Onu da qeyd edək ki, bəstəkar hər iki əsərin premyerasına dirijorluq etmişdir.

Müharibə illərində Əfrasiyab Bədəlbəyli bəstəkarlıq-dirijorluq fəaliyyətini Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru və bədii rəhbəri kimi məsul vəzifələrlə əlaqələndirir, M.S.Ordubadi ilə birlikdə dahi İtalyan bəstəkarı C.Rossininin «Sevilya bərbəri» operasını Azərbaycan dilinə tərcümə edir və Minkusun «Don Kixot» baletinin yeni redaksiyası üçün libretto yazır.

Müharibədən sonra Azərbaycan mədəniyyəti qarşısında ən ümdə məsəb kimi dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinin keçirilməsi dururdu. Yubileyə hazırlıq hələ 1939-cu ildə başlanmış və Ə.Bədəlbəyliyə şairin həyatına həsr olunmuş opera yaratmaq tapşırılmışdır. Lakin müharibənin başlanması ilə əlaqədar «Nizami» operasının səhnəyə qoyulması ancaq 1948-ci il dekabrın 12-də mümkün oldu.

Bu illərdə sənətkar Azərbaycan radio komitəsinin musiqi redaksiyasına başçılıq edir.

50-ci illərin birinci yarısında opera və balet teatrında yaradıcılıq baxımından böyük canlanma hökm sürürdü. Belə ki, onilliyin ilk üç ili ərzində üç gözəl səhnə əsəri - Soltan Hacıbəyovun «Gülşən», Qara Qarayevin «İldırımlı yollarla» baletləri və Fikrət Əmirovun «Sevil» operası tamaşaçıların mühakiməsmə təqdim olunmuşdu. Bunlardan ikisi - «Gülşən» baleti və «Sevil» operasının səhnəyə yol tapması Əfrasiyab Bədəlbəylinin adı ilə bağlı idi. Sənətkar hər iki əsərin ilk tamaşasının dirijoru olmuşdur.

Əfrasiyab Bədəlbəyli nəinki musiqiçi, eləcə də ədəbiyyatçı və dilçi kimi də böyük nüfuza malik idi. 1952-ci ildə Elmlər Akademiyası Nizami adına ədəbiyyat institutunun islahat komitəsinin iclaslarında müzakirə edilmiş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası»nm təshih edilmiş bir nüsxəsi Əfrasiyab Bədəlbəyliyə göndərilmiş və ondan bu haqda rəy vermək xahiş olunmuşdu.

Elə həmin 1952-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli rus bəstəkarı P.Çaykovskinin «İolanta» operasını ekvoritmik cəhətdən doğma dilimizə tərcümə edir.

1953-cü ildə bəstəkarın ilk kitabçası çapdan buraxılır. «Musiqi haqqında söhbət» adlı broşurada müəllif musiqidə işlənən bəzi söz və terminbri izah edir, musiqi janrları və formaları, musiqi alətləri və ansambllar haqqında söhbət açır. Ə.Bədəlbəylinin bu əsəri keçmiş SSRİ ərazisində belə məzmunlu kitabçaların (D.Şostakoviçin «Znatğ i löbitğ muzıku», 1958-ci il və İ.Rıjkinin «Naznaçenie muzıki i ee vozmocnosti», 1962-ci il broşuraları) ilk nümunəsi idi.

1954-cü ildə Bəstəkarlar İttifaqı idarə heyətinin Yeddinci plenumunda bəstəkarın xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazdığı «Simfoniyetta» ifa edilir.

1955-ci ildə sənətkar dahi Əsəd oğlu Mirzə Sadığın yetirməsi, məşhur Azərbaycan tarzəni Qurban Primov haqqında monoqrafiya yazır.

O dövrdə Azərbaycanda musiqi terminləri ancaq rus və ya başqa əcnəbi dillərdə işlədilirdi. Əfrasiyab Bədəlbəyli 1956-cı ildə «Musiqi terminləri lüğəti» kitabçasını çap etdirməklə azərbaycandilli əhalinin musiqi terminlərini daha aydın anlamağa və doğma dilimizin daha da zənginləşməsinə şərait yaratdır.

1957-ci ildə sənətkar Boris Zeydmanın «Qızıl açar» baletinə libretto yazır.

1959-cu ilin may ayında Moskvada Azərbaycan incəsənəti ongünlüyünün keçirildiyi dövrdə dekada iştirakçıları, musiqiçilər, qonaqlar, tamaşaçılar «Qız qalası»ndan böyük zövq aldıqlarını xüsusi qeyd etmişdilər.

Dekada ilə əlaqədar Əfrasiyab Bədəlbəyli əməyinin daha bir bəhrəsinin -qocaman musiqişünas-tarixçi Qubad Qasımovla birgə yazdığı «M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrı» oçerkinin də adını çəkmək lazımdır.

1960-cı ildə bəstəkarın həyatında əlamətdar hadisə baş verdi. Həmin il, may ayının 24-də Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Əfrasiyab Bədəlbəyli Azərbaycanın «Xalq artisti» fəxri adına layiq görülür.

1962-ci ildə opera və balet teatrının Gürcüstan respublikası qastrol səfərinə hazırlıqla əlaqədar gürcü bəstəkarı Zaxari Paliaşvilinin «Daisi» operasının Azərbaycan dilində oynanılmasını qərara alınmış və opera mətninin tərcüməsini Ə.Bədəlbəyliyə tapşırmışdır.

1964-1965-ci illərdə sənətkar gənclərin bədii özfəaliyyətinin XVIII və XIX respublika olimpiadasının təşkilatçılarından biri və münsiflər heyətinin sədri, 1964-cü ildə Azərbaycanın şəhər və kənd texniki-peşə məktəbləri bədii özfəaliyyətinin XXIII respublika baxışında isə münsiflər heyətinin üzvü seçilmişdir.

Bəstəkarın «Muğam-68» müsabiqə-festivalının keçirilməsində sərf etdiyi əməyini ayrıca qeyd etmək vacibdir. Respublikamızın bir çox rayonlarından müsabiqədə iştirak edən gənc müğənnilər, incəsənət xadimləri «Muğam-68» festivalının təşkilini yüksək qiymətləndirmiş və tədbirin keçirilməsini ənənə şəklində davam etdirməyi tövsiyə etmişlər.

1965-ci ildə Ə.Bədəlbəyli Q.Almazzadə ilə birlikdə, S.S.Axundovun eyni adlı povesti əsasında bəstəkar Əşrəf Abbasovun «Qaraca qız» baletinə, daha sonra, 1968-ci ildə qardaşı Turqud ilə birlikdə C.Cabbarlının eyni adlı pyesi əsasında R.Mustafayevin bəstələdiyi «Aydın» operasına librettolar yazır.

1969-cu ildə «Elm» nəşriyyatı Ə.Bədəlbəylinin «İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti» kitabını çap etdirir.

Ümumittifaq «Bilik» cəmiyyətinin üzvü olan sənətkar bir çox elmi konfranslarda, iclaslarda musiqi sənəti haqqında məruzələrlə çıxış edirdi. 1970-ci ildə bəstəkarın «Söyüdlər ağlamaz» operası tamaşaya qoyulur. Operamn mövzusu Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycanlı döyüşçünün şücaəti və arxa cəbhənin həyatma həsr olunmuşdu.

Bu illərdə Əfrasiyab Bədəlbəylinin Azərbaycan televiziyası və radiosu ilə xalq musiqisi və muğamlar haqqında silsilə çıxışlan da geniş tamaşaçı və dinbyici kütləsinin böyük rəğbətini qazanmışdı.

1969-cu ildə bəstəkar Fransanın paytaxtı Paris şəhərində Azərbaycan musiqisi haqqında mühazirələrb çıxış edir.

1970-ci ildə, Moskvada, ISME - Uşaq və Gənclərin musiqi tərbiyəsi üzrə Beynəlxalq cəmiyyətin «Uşaqların, yeniyetmələrin və gənclərin həyatında musiqinin rolu» adlı konfransı keçirilirdi. Konfransda, başda Əfrasiyab Bədəlbəyli olmaqla, Azərbaycan nümayəndə heyəti də iştirak etmişdir.

1971-ci ilin oktyabnnda sənətkar Xor Cəmiyyətinin sədri vəzifəsinə seçilir.

1970-ci ildə, türk musiqişünası Altan Araslı Türkiyədə çapdan çıxan «Musiqi məcmuəsi» jurnalında bəstəkarın «İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti» kitabının ətraflı təhlilini vermişdir.

1977-ci ildə, Ankarada, «Türk folklor konqresinin məlumatları»nda, türk dilində sənətkarın «Azərbaycan xalq musiqisi» adlı məqaləsi çap olunmuşdur.

Uzun illər boyu «Elm və həyat» jurnalının, «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü olan Ə.Bədəlbəyli mətbuat orqanlarının səhifələrində ressenziyalar, tənqidi və problematik məqalələr çap etdirmişdir. Ə.Bədəlbəyli 1976-cı il yanvar ayının 9-da vəfat etmişdir.