|
 |
   |
TAR ÜZƏRİNƏ MÜHAKİMƏ
MÜNASİBƏTİLƏ
TAR AZƏRBAYCAN XALQ MUSİQİ İNSTRUMENTİDİR.
|
TARIN NOT İLƏ ÇALINMASI İŞİNDƏ
BÖYÜK MÜVƏFFƏQİYYƏTLƏR
VARDIR. TARI "MUZEYƏ GÖNDƏRMƏK" TƏŞƏBBÜSÜ
YANLIŞDIR. TARIN TƏRƏQQİ YOLUNU KƏSMƏMƏLİ
Beynəlxalq musiqi alətlərindən başqa
hər xalqın özünə məxsus bir
çox musiqi alətləri dəxi vardır.
Bunların bəzisi öz qayırışı,
səsi, dəyərinə görə çox
geniş intişar tapdığından (ingilis
tütəyi kimi) beynəlxalq musiqi instrumentləri
sırasına daxil olur. Bəziləri isə
tərəqqi etmir, öz ibtidai halında qalırlar
(saz kimi).
İnqilabdan sonra Şuralar İttifaqında
xalq musiqi instrumentləri geniş intişar
tapmışlardır. İşçi klubları,
kəndli guşələri, qızıl ordu
hissələrində xalq musiqi instrumentləri
dərnəkləri təşkil olunmuşdur.
Avropa və Amerika ölkələrində də
hər xalq öz musiqi instrumentinə "milli hüquq"
verməyə, onu beynəlxalq musiqi instrumentləri
ailəsinə daxil etməyə çalışır.
Bizim xalq musiqi instrumentlərimizdən ən
çox tərəqqi və intişar edəni
- tardır.
Bir çoxları tarın Azərbaycan musiqi
instrumenti olmadığını və rozəxanlar,
mərsiyəxanlar ilə birlikdə İrandan
gəldiyini və böyləliklə də
xalis İran musiqi instrumenti olduğunu söyləyirlər.
Bu fikir çox da doğru dəyildir.
Əgər tar, Azərbaycana İrandan gəlmişsə,
hər halda tarın İranda icad edildiyi dəxi
doğru dəyildir. Miladdan 2000 il qabaq misirlilərin
"Nabla" adlı musiqi instrumenti tarın ibtidai
bir şəklindən başqa bir şey dəyildir.
Misirlilərin Nablası İranda Əbu Nəsr
Farabi tərəfindən təkmil edilmiş,
İran tarı halına salınmışdır.
Azərbaycanda da İran tarı məşhur
tar çalan Sadıq tərəfindən büsbütün
dəyişdirilmiş, Azərbaycanlaşdırılmışdır.
Aprel inqilabından sonra tar geniş bir intişar
tapmışdır. İşçi klubları,
qadın klubları, kəndli guşələri,
məktəblər və qızıl ordu hissələrinin
çoxunda tar dərnəkləri vardır.
Eyni surətdə, musiqi məktəblərində
dəxi tar dərsi sinifləri təşkil
olunmuş və bu siniflərdə oxuyanlardan
gələcəkdə toy tarçıları
dəyil, bəlkə musiqi elmini istər nəzəri
və istərsə əməli cəhətdən
ətraflı öyrənmiş musiqiçilər
yetişdirmək məqsədi yürütülmüşdür.
Musiqi məktəblərində (əvvəlcə
Dövlət Türk Musiqi Texnikumu, sonra isə
Dövlət Konservatoriyasında) tar dərsi
oxuyan şagirdlərə həm Şərq
muğamatı və həm də not üzrə
tar çalmaq dərsləri verilir.
Tarın not üzrə çalınması işlərini
daha mükəmməl, daha düzgün və
daha səmərəli bir hala salmaq üçün
vaxtilə Dövlət musiqi texnikumu yanındakı
Elmi-Bədii Şura tar instrumentinin bütün
xüsusiyyətini nəzərə alaraq tar
üçün xüsusi musiqi açarı (Qərb
musiqisindəki metso-soprano açarı yerində)
qəbul etmiş, başqa instrumentlərdə
olduğu kimi tar üçün dəxi müəyyən
kök təyin olunmuş, (ağ sim - do, sarı
sim - bir kvarta, yəni dörd pərdə aşağı
- sol) və not ilə tar dərsləri bu əsas
üzrə verilmişdir.
25-ci il may ayında Dövlət Türk Musiqi
Texnikumu tələbələri tərəfindən
oynanılan "Arşın mal alan" operettası
orkestrosunda iştirak edən tarçılar
hazırda "Leyli və Məcnun", "Şah İsmayıl",
"Aşıq Qərib" kimi operalarda musiqinin muğamat
qismini çalan tarzən vəzifəsini daşımırdılar.
Onlar orkestronun başqa üzvləri (skripka,
klarnet, qaboy və başqaları) kimi bərabər
hüquqda olub onlarla birlikdə ümumi ahəngi
qüvvətləndirir və tembri (səsinin
xasiyyəti) ilə orkesronu zinətləndirirdi.
Bizim gələcək opera və simfoniyalarımızın
yazılmasında tar üçün xüsusi
bir sətr ayrılmalıdır.
Tar öz diapozonuna (səsinin həcmi) görə
də kiçik bir instrument dəyildir.Bunun iki
oktava yarım səsi vardır. Halbuki Avropa
musiqi instrumentlərindən bir çoxunun diapozonu
bundan kiçikdir.
Məşhur rus musiqişünası İpolitov-İvanov
tar haqqında yazır:
"Bu instrumenti Avropa musiqi instrumentləri ailəsinə
daxil etmək, Avropa orkestrosunu tembr etibarilə
zənginləşdirmək deməkdir".
Tarın etnoqrafik cəhətincə də əhəmiyyəti
böyükdür. Xalq musiqisinə xüsusi
bir əhəmiyyət verdiyimiz bir zamanda, onu
(xalq musiqisini) gəzdirən, onun keşiyini
çəkən, onu saxlayan tarı muzeyə
göndərmək nə qədər yanlış
bir təşəbbüsdür.
Şura cümhuriyyətində xalq musiqi instrumentlərinə
böyük bir əhəmiyyət verilirkən,
xalq musiqi instrumentlərindən orkestrolar təşkil
olunurkən, balalayka və qarmoşkalardan bütün
işçi klublarında dərnəklər
düzəldirkən, xalq musiqisinin tərəqqisi
üçün böyük bir meydan verilir və
yardım göstərilərək əvvəllərdə
gülünc görünən Türkstan sazı
ilə türkstanlı Şuralar İttifaqında
konsert qastrollarına çıxdıqda (Kar,
Yə`kub) böyük müvəffəqiyyətlər
ilə qarşılanırkən, doğrudan-doğruya
mükəmməl bir instrument olan və ölkəmizdə
çox intişar tapan tarı muzeyə göndərmək
- hər halda doğru bir xətt hərəkət
dəyildir.
Tarın tərəqqi yolunu kəsməməli,
Konservatoriyada tar dərslərini məhdud bir
hala salmamalı, yenə də əvvəldə
olduğu kimi aparmalı, tarı çayçı,
kababçı dükanlarından xilas edib Azərbaycan
xalq instrumentləri nümayəndəsi sifətilə
beynəlxalq musiqi instrumentləri ailəsi içərisinə
daxil etməyə çalışmalıyıq.
"Kommunist", 11 yanvar 1929
|
| |
TÜRK OPERASI YENİ MÖVSÜM
QARŞISINDA
|
Yeni mövsümdən
nə gözləyirik
Türk operasının repertuarca çox məhdud
və musiqi yazılışı cəhətincə
çox zəif olması üzündən beş
ildən bəridir ki, bu məsələ ətrafında
uzun mübahisələr davam etməkdədir.
Lakin bu mübahisələrdə hamının
fikri əsas etibarilə eynidir.: mövcud türk
operası zəifdir. Fəqət hazırda irəli
sürülən bütün tələbləri
təmin edə bilən bir türk operası
olmadığından, əski operaları oynamaq
məcburiyyətindəyik.
Bizə necə opera lazımdır?
Bizə, məfkurə cəhətincə inqilabi
proletaryat tələblərinə təmamilə
uyğun və bədii, daha doğrusu, musiqi cəhətcə
Azərbaycan türk el nəğmələri
üslubunda və Avropa musiqi texnikası üzrə
bəstələnmiş opera lazımdır.
Bizə indiki tələblərimizi təmin edə
biləcək opera lazım olduğu kimi, bu operaları
layiqli surətdə oxuyub-oynamağı bacaran
türk opera aktyor kadrosu dəxi lazımdır.
Bizdə mükəmməl musiqi təhsili görmüş
opera artisti (vokalist) yoxdur. Ona görə də
əgər bu saat bütün cəhətlərcə
doğrudan-doğruya yararlı və yuxarıda
göstərdiyimiz tələbləri təmin
edə bilən bir türk operası meydana gətirilərsə
belə, onu layiqli bir surətdə oynaya bilən
aktyor heyəti tapılmaz. Bu cəhəti qəti
surətdə nəzərdə tutmalı və
bu yolda ən ciddi tədbirlər görülməlidir.
Buna görə də Dövlət Opera teatrosu
yanında türk opera aktyorlarına məxsus
studiya təşkil etməli, bu studiyada aktyorlar
ilə müntəzəm və mükəmməl
məşğuliyyət aparmalı və əlavə,
türk opera aktyorlarını konservatoriyaya cəlb
etməliyik. Türk operası üçün
aktyor və aktrisa kadrosu yaratmaq işində Dövlət
Konservatoriyası böyük fəaliyyət
göstərməlidir.
Türk operasının ən xəstə cəhətlərindən
biri də xordur.
Xorun səhnədə dramatik cəhətcə
(hərəkətlərin yekrəng və cansız
olması, qrimin üzə rəng vurmayaraq boş
bir saqqal yapışdırmaqdan ibarət olması,
Ərəbistan səhralarında laklı çəkmə
geyilməsi kimi) böyük nöqsanlar içərisində
olmasından əlavə, musiqi cəhətincə
də (çoxsəsli olmaması) çox zəifdir.
Sözlər nəinki aydın deyilməyir, hətta
çox zaman təmamilə başqa sözlər
oxunur (Məsələn: "Sən sağ qal!" əvəzinə
"Sən saal" deyirlər). Bu xəstə cəhəti
sağlamlaşdırmaq üçün teatro
yanında türklərdən xor dəstəsi
təşkil etməli və bunlara çoxsəsli
xor oxumağı öyrətməliyik. Bu yolda
da Konservatoriya böyük fəaliyyət göstərməlidir.
İndiyəcən türk operasının səhnə
quruluşu da bərbad bir halda olmuşdur. Yeni
quruluş yoxdur. Dekorasiyalar cırıq, yamaqlı
və üslubca çox köhnədir.
Not materialları da düzgün bir halda deyildir.
Musiqi parçaları böyük orkestro üçün
yazılmamışdır. Orkestroda iştirak
edən musiqi alətlərinin sayı nisbətən
azdır.
Bütün bu nöqsanlar üzündən türk
opera tamaşaları çox zəif gedir.
Yeni operalar olmadığından mövcud operaları
oynamaq məcburiyyətində olduğumuzu nəzərdə
tutub bu operaları heç olmasa layiqli bir surətdə
tamaşaçılara göstərmək lazımdır.
Türk operasını sağlamlaşdırmalıyıq.
Bunun üçün:
1. Köhnə türk operalarını mütləq
yeni quruluşda (səhnə tərtibatı,
əlbəsələr, butaforiya rekvizit, qrim və
sairə) verməli;
2. Türk opera artistlərinin bilik səviyyələrinin
artırılmasına yardım etmək və
onlara daimi surətdə çalışmaq imkanı
vermək üçün türk opera artistlərini
illik vəzifəyə almalı;
3. Türk opera artisti heyətinin mütləq
Konservatoriyada oxumaları vəzifəsini qəti
surətdə irəli sürməli;
4. Opera teatrosu yanında türk opera studiyası
açmalı;
5. Türk operası üçün türklərdən
və türk qadınlarından çoxsəsli
xor təşkil etməli;
6. Türk operasının ədəbiyyat cəhətinə
xüsusi diqqət yetirməli, tamaşalar üçün
mükəmməl proqram və librettolar düzəltməli.
Füzuli qəzəllərinin artistlər tərəfindən
düzgün oxunmasına çalışmalı
və bunun üçün aktyorlar arasında
xüsusi məşğuliyyət aparmalı;
7. Not materiallarını düzgün bir hala
salmalı, Hacıbəyov yoldaş tərəfindən
operalar üçün yeni yazılmış
musiqi parçalarını operaya daxil etməli;
8. Türk opera tamaşaçılarını
Avropa musiqisi ilə tanış etmək məqsədilə
Avropa operalarından ayrı-ayrı səhnələri
tərcümə edərək Konservatoriyada oxuyan
türk opera artistlərinin iştirakilə səhnəyə
qoymalı;
9. Moskva və yerli kompozitorlar (Qlier, Ab, Karagiçev,
İppolitov-İvanov və sairə) tərəfindən
yazılmış musiqi əsərləri ilə
türk opera tamaşaçılarını tanış
etməli, tamaşaçıları Avropa musiqi
harmoniyası üsuluna alışdırmalı;
10. İşçi dairələrində tamaşalar
verilməli. İşçi kütləsi ilə
teatro arasında sıx rabitə düzəltməli,
fabrika və zavodlardakı nahar fasilələrindən
geniş bir surətdə istifadə edərək
fabrika və zavodlarda müntəzəm surətdə
konsertlər təşkil etməli və türk
opera artistlərini geniş bir surətdə ictimai
işlərə cəlb etməliyik.
"Kommunist", 11 noyabr 1929 |
 |
 |
|
|
|
