İnsanlar hələ qədim zamanlarda düşündüklərini,
danışdıqlarını taxta, dəri,
papirus və nəhayət kağız üzərində
qeydə almaq yolu ilə yazını icad etdikləri
kimi, musiqi sədalarının da kağız
üzərində yazılıb təsbit edilməsi
üçün çox çalışmışlar.
Ayrı-ayrı xalqların yazı sistemi, daha
doğrusu əlifbası müxtəlif olduğu
kimi, not yazısı da əvvəllərdə
cürbəcür olmuşdur. Çünki,
ibtidai not yazısının ilk işarələri
əslində hər xalqın işlətdiyi
əlifba hərfləri əsasında düzəldilmişdir.
Tarixi faktlara əsasən deyə bilərik
ki, musiqi sədalarını birinci olaraq qeydə
alan qədim yunanlar olmuşlar. Çünki,
hələ yeni eranın I-II əsrlərində
qədim yunan sistemi müəyyən dərəcədə
bitkin bir mərhələyə çata bilmişdi.
O zaman qədim yunanlar instrumental musiqi üçün
ayrı, vokal musiqi üçün isə tamamilə
əlahiddə iki müxtəlif not sistemi düzəltmişdilər.
Müasir musiqişünaslar müəyyən
etmişlər ki, qədim yunanların not yazılarında
hərflərin müxtəlif tərzdə
və müxtəlif vəziyyətdə (bu
və ya o biri böyrü üstə, bəzən
düz, bəzən isə başı aşağı
və i.a.) yazılması yolu ilə musiqi pərdələrində
hər səsin mövqeyi qeydə alınmış
və beləliklə, olduqca mürəkkəb
bir not sistemi əmələ gəlmişdir.
Musiqişünas alimlər qədim yunan not
sistemini şərh etmək işində IV
əsrdə yaşamış yunan musiqişünası
Alipiyin düzəltdiyi cədvəldən istifadə
edirlər. Bu cədvəldən məlum olur
ki, o zaman hər bir musiqi kökünün tərkibində
olan hər pərdə üçün və
hə pərdədən ya zildə, ya da bəmdə
duran hər səs üçün bir hərfi
işarə ayrılmışdır. Buna görə
də yunan musiqi sistemində işlənən
bütün səsləri və həm də
ifaçılıq ədalarını dəqiq
surətdə qeydə almaq üçün 1620
müxtəlif işarədən istifadə
etmək lazım gəlirmiş. Təbiidir
ki, heç kəs bu qədər işarəni
yadında saxlayıb musiqi ifaçılığında
tətbiq edə bilməzdi. Odur ki, qədim
yunan musiqiçiləri istər instrumental, istərsə
də vokal musiqi üçün cəmi 90 işarədən
istifadə etmişlər ki, bunları da hafizədə
saxlamaq yenə asan iş deyildi. Not yazısının
təkmilləşməsi yolunda xristian kilsə
xadimlərinin də böyük rolu olmuşdur.
Bu da ondan irəli gəlmişdir ki, köhnə
bütpərəstliyin xarabazarlığı
üzərində yaranan yeni xaçpərəstlik
dini musiqi sənətindən öz mənafeyi
üçün çox geniş və səmərəli
istifadə etmişdir.
Kilsələrdə böyük xor dəstələri
təşkil olunur, dini ayindər iki dəstəyə
bölünərək növbə ilə oxuyan
"antifon" nəğməkarlar dəstəsinin
avazı ilə müşahidə edilirdi. Görkəmli
keşişlər, katolik kilsəsinin başçısı
olan papalar və rütbəli kilsə xadimləri
musiqi avazı ilə ifa edilən bir çox
müxtəlif himnlər, mədhiyyələr,
dualar bəstələyirdilər.
Hələ VI əsrin axırında katolik
kilsəsinin başçısı Birinci Qriqori
yenidən bəstələdiyi (tərtib etdiyi)
bir çox dini xor əsərlərini "nevma"
adlanan xüsusi işarələr ilə qeydə
almış və dünyanın bir çox
kilsələrinə göndərmişdi. Musiqi
not yazısının ən qədim üsullarından
olan "nevma" notasiyası (musiqinin yazılışı
üçün istifadə olunan müxtəlif
qrafik işarələrə "not", bu qrafik işarələrin
küll halında birləşməsinə
isə "notasiya", ya da "not yazısı" deyirlər)
müxtəlif yazı işarələrindən
(cızıqlar, nöqtələr, cizgilər,
vergüllər və sair), eləcə də
bu işarələrin birləşməsindən
əmələ gələn müxtəlif
uyğunlaşdırmalardan ibarət idi.
Bəs, "nevma" nə deməkdir? "Nevma" sözünün
hərfi mənası "əl ilə işarə"
deməkdir. Onun bir termin kimi müəyyən
not yazısı üsulu üçün qəbul
olunma tarixi çox maraqlıdır. Orta əsrlərdə,
musiqinin notsuz öyrənilib oxunulduğu dövrdə,
xora dirijorluq edənlər ifa olunan əsərin
ölçüsünü, mahnı melodiyasının
istiqamətini (zil və ya bəm tərəfə),
ifaçılıq ədalarını öz
əllərinin və barmaqlarının muxtəlif
şərti hərəkətləri ilə
xor nəğməkarlarına təlqin edirdilər.
Bu növ drijorluq qaydasına heyronomiya deyilir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycanda
sovet hakimiyyəti qurulduqdan az sonra Üzeyir
Hacıbəyovun təşəbbüsü
ilə təşkil olunan birinci Azərbaycan
xalq çalğı alətləri orkestrinin
rəhbəri doktor A. İonesyan da, notsuz orkestrin
çaldığı çoxsəsli musiqi əsərlərində
harmonik səslərin düzgün və vaxtında
çalınmasını barmaqlarının
müxtəlif şərti hərəkətləri
ilə musiqiçilərə çatdırırdı.
Əvvəllər, bu heyronomiya hərəkətlərinin
qrafik ifadəsi kimi meydana gələn nevma oxunan
mahnının sözlərindəki vurğuların
musiqi vasitəsilə daha aydın və qabarıq
şəkildə səslənməsini az-çox
təmin edə bilirdi.
Bu gün biz, murəkkəb musiqi əsərinin
incə və zərif xüsusiyyətlərini
müasir not yazısı vasitəsilə görə
biliriksə və musiqi əsərinin bütün
gözəlliyini hələ eşitməzdən
əvvəl gözlərimizlə seyr edə
biliriksə, bu nailiyyət, məhz qədim
nevma not yazısı üsulunun sonrakı inkişafı
sayəsində əldə edilmişdir. Bir
sözlə müasir not yazısının
rüşeymi həmin nevma işarələrindən
ibarətdir.
Təxminən X əsrdə Qərbi Avropada
çoxsəsli (yəni, eyni zamanda səslənən
iki və daha çox müstəqil melodiyalardan
ibarət) musiqi meydana gəldikdə nevma not
yazısı sistemi artıq musiqiçiləri
təmin etmədi. Beləliklə, bu günkü
stenoqrafik yazını andıran nevma notasiyası
musiqi sədalarının yüksəkliyini
dəqiq göstərməkdə aciz idi. Həyat
not yazısı işində yeni islahat aparılmasını,
böyük bir dönüş yaradılmasını
tələb edirdi.
Bir çox musiqişünas alimlər bu yolda
müxtəlif təcrübələr apardılar.
XI əsrdə yaşamış italyan xor müəllimi
Qvido d'Aretso bu sahədə daha da irəliyə
getdi. O, müasir not yazısının banisi
sayılır. Qvido özündən əvvəl
yaşamış musiqi alimlərinin təcrübələrindən
istifadə etməklə musiqi səslərinin
xətlər üzərində və xətlərarası
yazılması təcrübəsini təkmilləşdirdi.
İlk not xəttinin birinci olaraq kim tərəfindən
tətbiq olunduğunu müəyyən etmək
hazırda mümkün deyildir. Lakin burası
məlumdur ki, ən əvvəl not işarəsi
üzərində bir qırmızı xətt
çəkilirdi ki, bu "fa" pərdəsini andırırdı,
sonralar bu qırmızı xəttə paralel
olaraq sarı və bəzən isə yaşıl
rəngli ikinci xətt çəkilirmiş ki,
bu da başqa pərdələri andırırmış.
Musiqi sədalarının xətlər üzərində
qeydə alınması təşəbbüsü
daha münasib görüldüyü üçün
sonralar üç, dörd və nəhayət
beş xətdən ibarət indiki not sətri
yaradılır. Beləliklə, bu xətlərdən
istifadə yolu ilə musiqinin kağız üzərində
qeydə alınması işində müəyyən
nailiyyətlər əldə edilir. Lakin bununla
iş qurtarmır. Hər səsin nə qədər
uzadılmasını da düzgün təyin
edə bilmək lazım idi.
Çünki Qvido d`Aretsonun not sistemi səslərin
yüksəkliyinn, yəni hansı pərdədə
olduğunu dürüst göstərə bilsə
də, melodiyada hansı səsin nə qədər
uzadılması kimi çox vacib cəhəti,
yəni ölçü məsələsini
nəzərdə tuta bilmirdi. Odur ki, sonralar
menzural ("menzura" - latınca ölçü deməkdir)
not yazısı yaradıldı.
Bu notasiya musiqi sədaları ölçüsünün
daha dəqiq surətdə qeydə alınmasını
təmin etdi. Haqqında danışdığımız
nevma, eləcə də menzural not yazıları
əsas etibarilə vokal musiqinin yazılışına
aid idi.
İnstrumental musiqi üçün XV-XVII əsrlərdə
tabulatura adlaian not yazısı sistemindən
istifadə edilmişdir. Qərbi Avropada demək
olar ki, hər xalqın öz tabulatura not yazısı
olmuşdur. Bundan əlavə hər musiqi aləti
üçün də xüsusi tabulatura tərtib
edilmişdir. Tabulatura istər xətli, istərsə
də xətsiz şəkildə olmuşdur.
Burada hərflərdən, rəqəmlərdən
və müxtəlif ölçü işarələrindən
istifadə olunurdu.
Ayrı-ayrı xalqların musiqi tarixində
müxtəlif not yazısı sistemləri
olmuşdur. XI əsrdən başlayaraq Rusiyada
"Znamya" və ya "Kryuk" adlı xətsiz not yazısından
istifadə edildiyi bizə məlumdur. XVI əsrdə
Novqorod şəhərinin sakini İvan Şaydurov
Kryuk not yazısını çox təkmilləşdirmişdir.
Kryuk not işarələr yazısında səslərin
yüksəkliyini dürüst göstərmək
üçün həm qara, həm də qırmızı
rəngdən istifadə edilirdi.
XIII əsrdə yaşayıb yaradan dahi Azərbaycan
musiqiaunası Səfiəddin Əbdül-Mömün
Urməvi Azərbaycanda ilk not yazısı icad
edib, musiqi parçalarının melodiyasını
(havasını) kağız uzərində
qeydə almışdır. Onun yazmış
olduğu "Kitab-ül-ədvar" adlı musiqi
nəzəriyyəsi kitabında (iki əl yazmasının
bir nüsxəsi hazırda Londonda saxlanılır.
İstambulda, Türkiyə Dövlət kitabxanasında
olan o biri nüsxəsinin fotosurəti isə
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının
kitabxanasındadır) ilk Azərbaycan not yazısının
olduqca maraqlı və orijinal nümunəsinə
təsadüf edilir.
Urməvinin icad etdiyi not yazısı və
onun şərhi haqqında jurnalımızın
gələn nömrəsində bəhs edəcəyik.
“Elm və həyat”, ¹ 1, 1964
