|
(Anadan olmasının 150 illiyi münasibətilə)
Qlinka!
Rus musiqisinin Puşkini!
Tarixin ona bu qədər şərəfli ad verməsində
nə böyük, nə dərin məna var!
Onlar tanış idilər.
Puşkin öz "Ruslan və Lüdmila" poemasını
Qlinka üçün bir opera librettosu kimi düzəldəcəyinə
söz vermişdi. Lakin ağır mühitin
yaratdığı qəddar şəraitdə
Puşkin öldürüldü. Qlinka bu böyük
dahinin əsərindəki gözəl şeriyyəti
öz nəfəsilə isindirdi, onu səmimi
bir pərəstişkar kimi sevə-sevə oxşadı,
rus ədəbiyyatının bu sönməz
günəşindən işıq alıb "Ruslan
və Lüdmila" operasını yaratdı. O,
Puşkinin "Oxuma, gözəl!", "Səni gördüyüm
ləhzə xatirimdədir", "Gecə nəsimi",
"Hanı bizim qızıl gül?", "Mən buradayam,
İnezilya!", "Qanımda arzu atəşi alovlanır",
"Adel", "Meri", "Sağlıq badəsi" kimi lirik
şerlərinə gözəl romanslar bəstələdi.
Onlar məsləkdaş idilər.
Bəli, onların hər ikisi zamanının
ən, böyük inqilabi çıxışı
olan dekabristlər üsyanına rəğbət
bəsləmiş, fədakar qəhrəmanlara
məhəbbətlə yanaşmışdılar.
Hər ikisi rus xalqının təbiətində
olan nəcib sifətlərdən, fitri istedad
və dərin bəşəri duyğulardan
ilham almış və sənətin mənasını
xalqa xidmət etməkdə görmüşdülər.
Birinci rus klassik kompozitoru sayılan Qlinka rus musiqisini
cahanşümul bir zirvəyə yüksəltmiş,
rus musiqisinin ümumbəşəri mövqeini,
onun bütün dünya miqyasında ən qabaqcıl
və ən mütərəqqi olan əhəmiyyətini
təsbit etmişdir.
Rus klassik musiqisinin gələcək inkişaf
və tərəqqisi üçün möhkəm
bir təməl olan "İvan Susanin" operasında
Qlinka, vətənə məhəbbət və
xalq qəhrəmanlığı ideyalarını
parlaq surətdə tərənnüm etmişdir.
"İvan Susanin" operasındakı qəhrəmanlıq
mövzusu geniş ürəkli, nəcib xasiyyətli,
dərin zəkalı xalq əhval-ruhiyyəsinə
xas olan yüksək bəşəri duyğularla
aşılanmışdır. Odur ki, vətənini,
xalqını azğın düşməndən
müdafiə üçün öz canından
keçən vətənpərvər qoca kəndli
İvan Susaninin simasında - Böyük Vətən
müharibəsi illərində fədakarlıqla
vuruşan şanlı sovet partizanlarının
qəhrəman surətini görürük.
Xəlqilik Qlinkanın musiqi yaradıcılığının
əsas cəhətini təşkil edir. "Musiqini
xalq yaradır, biz sənətkarlar, onu yalnız
bəstələyirik!" Qlinkanın bu sözlərindəki
dərin məna ondan ibarətdir ki, yalnız
xalq yaradıcılığına əsaslanaraq,
bəstələnmiş musiqi əsl sənət
nümunəsi kimi yaşaya bilər. Qlinka bir
çox əsərlərində xalq mahnı və
oyun havalarından bilavasitə istifadə etmişsə
də, onun əsl yaradıcılıq metodu,
xalq musiqi intonasiyalarını ətraflı surətdə
mənimsəmək və ona yaradıcı sənətkar
münasibəti bəsləmək yolu ilə
orijenal musiqi surətləri yaratmaqdan, öz musiqi
əsərlərində xalq musiqisini daha da inkişaf
etdirmək və zənginləşdirməkdən
ibarətdir.
Bu cəhətdən Azərbaycan opera sənətinin
banisi Üzeyir Hacıbəyovun da yaradıcılıq
metodunun Qlinka üsulundan dərs alaraq inkişaf
etdiyini qeyd etmək lazımdır. Üzeyir Hacıbəyov
da ilk operalarında xalq mahnı və oyun havalarından
geniş istifadə etmişdir.
Lakin onun şah əsəri olan "Koroğlu" operasında
bilavasitə xalq malnılarından heç bir
sitat gətirilməmişsə də, "Koroğlu"
musiqisi xalq musiqi intonasiyalarına əsaslanaraq
bəstələndiyi üçün, bu musiqi
əsl xalq musiqisi kimi səslənir. Bu xüsusda
Üzeyir Hacıbəyov yazır: "Azərbaycan
xalq musiqisinin əsaslarını öyrənmək
sahəsindəki işimin, bir kompozitor olaraq,
mənim üçün əməli əhəmiyyəti
o oldu ki, mən "Koroğlu" operasını yazdım...
Sərbəst qurulmasına və musiqi fakturasının
mürəkkəb olmasına baxmayaraq, "Koroğlu"
operası Azərbaycan dinləyicilərinə,
Azərbaycan xalq mahnı və melodiyalarını
eynilə bol-bol köçürərək bəstələnmiş
bəzi əsərlərdən daha yaxşı
çatır, çünki "Koroğlu" operası
xalqın doğma musiqi dilində yazılmışdır".
Lakin Qlinka yaradıcılığının
Üzeyir Hacıbəyov sənətinə göstərdiyi
böyük təsir yalnız bu qeyd etdiyimiz metodu
mənimsəməkdən ibarət olaraq qalmır.
Üzeyir Hacıbəyov da Qlinka kimi öz musiqi
yaradıcılığında mətanət,
sədaqət, vətənə məhəbbət
duyğularını, insan mənəviyyatındakı
gözəlliyin yüksək ideallarını
tərənnüm etməyə çalışmış
və buna müvəffəq olmuşdur.
"İvan Susanin" və "Ruslan və Lüdmila"
operalarının süjeti hər nə qədər
müxtəlif olsa da (bunlardan birincisində konkret
tarixi hadisədən danışılır,
ikincisi isə əfsanəvi bir nağıl əsasında
qurulmuşdur) hər iki operanın ifadə etdiyi
xalq qəhrəmanlığı mövzusu bir-birinə
çox yaxındır. Bu operalarda rus torpağının
və rus xalqının əzəməti, mərdlik,
cəsarət, xalqın yenilməz iradəsi,
zəkası və qüdrəti tərənnüm
edilir. Bu operalar ideya və dramaturji cəhətcə
nəinki rus və hətta bütün dünya
opera sənətində yeni bir səhifə açmış
oldular, çünki Qlinkanın "İvan Susanin"
operasına qədər dünya opera ədəbiyyatının
heç bir əsərində yüksək vətəndaşlıq
hisslərini daşıyan vətənpərvər
kəndli İvan Susanin kimi dolğun bir obraz yaradıla
bilməmişdir. Qlinka "Ruslan va Lüdmila" operasında
müxtəlif Şərq xalqları musiqisindən
istifadə etmişdir. O, Şərq melodiyalarını
həssas bir sənətkar kimi bəstələmiş,
melodiyanın üslubunu saxlamaqla bərabər,
bunları gözəl və təravətli surətdə
işləmişdir. Bu cəhətdən "Ruslan
və Lüdmila" operasında istifadə edilən
Azərbaycan xalq mahnılarından "Qalanın
dibində bir quş olaydım, gələnə,
gedənə yoldaş olaydım" mahnısını
xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Qlinka
bu mahnını incə bir zövq və əsl
sənətkar qələmilə bəstələmişdir.
Qlinka haqlı olaraq rus simfonizminin də banisi
sayılır. Bu xüsusda Çaykovski belə
yazır: "Nəhəng bir palıd ağacı
əvvəlcə kiçik bir qozanın içində
yerləşə bildiyi kimi, əzəmətli
rus simfoniya məktəbi də, beləcə,
Qlinkanın "Kamarinskaya" simfonik əsərində
yerləşmişdir". Doğrudan da Qlinka həcm
etibarilə bu kiçik simfonik əsərində
rus xalq mahnısını yüksək simfonik
ümumiləşdirmə səviyyəsinə
qaldırmışdır.
Kamil bədii forma yaratmaq, əsərlərinin
bədii səviyyəsini yüksəltmək,
əsl sənətkarlığa nail olmaq məsələlərinə
çox böyük əhəmiyyət verən
Qlinka musiqi dilinin səlis və rəvan olmasına,
məzmun ilə forma arasında ayrılmaz bir
vəhdət yaranmasına xüsusi diqqət
yetirmişdir. O, özünün məşhur
"Vals-fantaziya" əsərini təxminən iyirmi
il ərzində dörd dəfə yenidən
bəstələmiş, redaktə etmişdir.
Bu gün azad sovet xalqları Ukraynanın Rusiya
ilə yenidən birləşməsinin 300 illiyini
təntənə ilə bayram etdikləri bir
zamanda Qlinka yaradıcılığında əlamətdar
olan bir cəhəti qeyd etmək istərdik. Qlinka
1838-ci ildə Ukraynada olduğu vaxt Ukrayna şairlərindən
V. Zabelanın "Əs ey külək!" və "Oxuma
bülbül!" şerləri əsasında Ukrayna
xalq musiqisi üslubunda iki mahnı bəstələyir.
O, Ukrayna musiqi xadimləri və həvəskarları
ilə yaxından tanış olur. İstedadlı
Ukrayna nəğməkarı S. Qulak-Artemovski
ilə xüsusi məşğul olur, onu özü
ilə Peterburqa aparır və onun musiqi təhsili
işinə rəhbərlik edir. Məhz Qlinkanın
bu yoldaşlıq qayğısı sayəsində
S. Qulak-Artemovski kompozitorluq sənətini öyrənib
"Zaparojeli Dunayın o tayında" adlı məşhur
Ukrayna xalq operasını bəstələyir.
Qlinkanın ölməz əsərləri məhz
sovet dövründə bütün əzəməti
ilə səslənməyə başlamışdır.
Sovet dinləyiciləri Qlinkanın əsərlərini
çox sevirlər. Qlinkanın hayat və yaradıcılığı
mövzusunda sovet kinosunun iki dəfə ayrı-ayrı
variantlarda çəkdiyi "Qlinka" filmi sovet tamaşaçılarının
böyük məhəbbətini qazanmış
və xarici ölkələrdə də müvəffəqiyyətlə
göstərilməkdədir. Sovet musiqişünasları
Qlinkanın elmi tərcümei-halını tərtib
etmək, onun musiqi yaradıcılığını
ətraflı işıqlandırmaq, musiqi irsini
dərindən təhlil etmək işində
böyük nailiyyətlər əldə etmişlər.
Görkəmli sovet musiqişünası və
kompozitoru B. V. Asafyevin "Qlinka" adlı kitabı
Stalin mükafatına layiq görülmüşdür.
Qlinkanın musiqi əsərləri musiqi nəşriyyatı
tərəfindən dəfələrlə çap
edilmişdir.
Dahi rus kompozitoru Mixail İvanoviç Qlinkanın
yaradıcılığı sovet kompozitorları
üçün böyük məktəb və
yüksək musiqi sənətinə parlaq və
dəyərli bir nümunədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”, 29
may 1954 |
