Heç təsadufi deyildir ki, sovet adamları,
xüsusilə gənclərimiz "emosyonal savadsızlığa"
qarşı qəti mübarizə aparırlar.
"Emosyonal savadsızlıq" nə deməkdir?
Bu məfhum həyatımızın hansı
çatışmayan, məişətimizin hansı
yarıtmaz cəhətini andırır? Bu ifadəni
ilk dəfə böyük proletar yazıçısı
Maksim Qorki ədəbiyyat və incəsənət
əsərlərinə biganə olan, təəssürat,
bədii həyəcan etibarı ilə laqeyd
yaşayan adamların kütbaşlığı
haqqında söyləmişdir. Emosyonal cəhətcə
savadsız olmaq, - yəni dərin hisslər,
böyük fikirlər oyadan sənət aləminə
qarşı laqeyid qalmaq, əsil ilham məhsulu
olan gəzəl bir şeri oxuduqda, ya yaxşı
bir musiqi əsərini dinlədikdə, ya mahir
bir rəssamın fırçasından çıxmış
ifadəli bir tablonu seyr etdikdə onu duymamaq,
onun haqqında düşünməmək,
onu anlamağa həvəs gəstərməmək
deməkdir. Odur ki, emosyonal cəhətcə
savadsızlıq insanı düşüncə
məhdudluğuna, fikir yoxsulluğuna, zövq
və həvəs kasıblığına,
nəhayət insani hisslərin kobudlaşmasına,
kütləşməsinə, insanda estetik duyğunun
primitiv olmasına gətirib çıxardır
və insanı bədii zövq ülviyyətindən
birmərrə məhrum edə bilər.
Əgər əsil sənətkar rəssamın
çəkdiyi gəzəl bir lövhə sənin
qəlbində heç bir bədii həyəcan
oyatmırsa, əgər istedadlı şairin
həyatın bir parçasını vəsf
edən şeri səni düşünməyə
vadar etmirsə, nəhayət əgər görkəmli
bir bəstəkarın bütün ictimaiyyət
tərəfindən təqdir olunub, bəyənilən
dəyərli musiqi əsəri sənin ruhunu
oxşamırsa, - deməli sən, həyatı
və insan varlığının mənasını
hələ çox səthi və birtərəfli
düşünür, şerə, musiqiyə
hörmət məsələsinin nə olduğunu
hələ lazımınca dərk etmirsən.
Xalqımız ta qədim zamanlardan bəri şeri,
musiqini ürəkdən sevmiş, şairin,
xalq aşığının, xanəndə
və sazəndələrin sənətinə
həmişə böyük hörmət və
ehtiram gəstərmişdir. Musiqidən, - sözün
ən yüksək və həqiqi mənasında
həzz və mənəvi ləzzət almaq
istəyən şəxs onu böyük diqqətlə
dinləməyi bacarmalıdır. Çünki
musiqi sənətinin insan şüurunda oyatdığı
fikirlər üfüqlər qədər geniş,
dəryalar qədər dərindir.
Azərbaycan musiqi sənətində xalq dühasının
ən parlaq yaradıcılıq məhsulu -
muğamatdır.
Muğamat musiqimizin təməli, onun bünövrəsi,
onun dayaq sütunudur. Muğamat mahnılarımız,
təsniflərimiz, oyun havalarımız, simfonik
əsərlərimiz, opera və baletlərimiz
üçün tükənməz və gözəl
təranələr mənbəyidir. Bir sözlə,
muğamat, Azərbaycan musiqi dilinin, əgər
təbiri düzgün başa düşülərsə,
lüğət fondudur. Azərbaycan musiqisi
yaratmaq niyyətində olaraq mahnı, romans,
simfonik poema, opera, simfoniya, balet və ya musiqi
sənətinin istər kiçik, istərsə
böyük formalı hansı bir janrında
əsər yaratmaq istəyən bəstəkar,
ya həvəskar öz əsərinin intonasiya
aləminin muğamat köklərinə əsaslanmasını
labüd bir şərt, zəruri bir yaradıcılıq
vəzifəsi kimi öz qarşısında
qoymalıdır. Bunun üçün xalq musiqi
nümunələrini bir sitat kimi götürüb
onu işləmək heç də vacib deyildir.
Məqsəd əsərin Azərbaycan musiqi
dilində olmasındadır. Bu məqsədə
nail olmaq üçün isə, xalq musiqisindən
(o cümlədən muğamat melodikasından)
bilavasitə istifadə etmək heç də
vacib deyil, çünki bu, - ən asan və
ən sadə yoldur. Bu üsul artıq, necə
deyərlər, çağırılmış
bayatıdır. Qarşıda duran şərəfli
yaradıcılıq vəzifəsi isə Azərbaycan
musiqi dilində yeni, orjinal, musiqi cümlələri
başqa əsərləri yada salmayan əsərlər
yaratmaqdan ibarətdir. Bəs nə etməli?
Bu xüsusda Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu"
operasını nümunə kimi göstərmək
olar. Məlumdur ki, bu əsərdə Azərbaycan
xalq mahnı və oyun havalarından, eləcə
də muğamatın özündən bilavasitə
heç bir sitat gətirilməmiş, əsərin
musiqi mətninə heç bir əvvəlcədən
məlum musiqi parçası daxil edilməmişdir.
Lakin "Koroğlu" operası musiqisinin məhz
Azərbaycan musiqi dilində olması səbəbindəndir
ki, bu əsərdə, eşitdiyimiz musiqinin
bizə doğma olduğunu duyur, onun ayrı-ayrı
parçalarının isə bizə hətta
əvvəlcədən guya "tanış olduğunu"
zənn edirik. Bu da ondan irəli gəlir ki,
"Koroğlu" müəllifi yaratdığı
musiqinin şirəsinin Azərbaycan xalq musiqisindən,
muğamat intonasiyalarından alınmasına
çalışmış və buna müvəffəq
olmuşdur.
Musiqi sənətinin nəzəriyyəsi haqqında
yazılmış bir çox kitablarda, məqalələrdə,
habelə musiqinin inkişaf yollarını bəlliləşdirmək
vəzifəsi ilə əlaqədar müzakirələrdə
çox vaxt musiqi dili ilə danışıq
dili arasında bir çox ümumi və müştərək
cəhəqlərin olduğu iddia edilir.
Doğrudan da musiqi ilə danışıq
dilinin quruluşu arasında bəzi oxşar
cəhətlər var. Lakin bununla bərabər,
mənə belə gəlir ki, musiqi dili ilə
danışıq dili arasında bərabərlik
işarəsinin qoyulması heç də düzgün
olmaz. Bu məsələdə mexaniki surətdə
analogiya (müşabəhət) təyin etmək
lazım deyil. Ancaq bir cəhəti, məncə,
nəzərdə tutmaq çox faydalıdır.
Yuxarıda muğamatın əhəmiyyətindən
danışdıq. Xüsusilə şairin
xoş kəlamı, gözəl və mənalı
şeri, insan ruhunu oxşayan qəzəlləri
və ya muğam musiqisindəki böyük
bir mənəviyyat aləminin üzvi surətdə
birləşməsi nəticəsində əldə
edilən əsil bədii vəhdətin məhsulu
olan muğamat ifasının xoşumuza gəlməsi
də tamamilə təbii bir haldır. Çünki
hələ anamız bizə "lay-lay" oxuyarkən,
bu beşik havasının muğamat intonasiyasında
olmasına istər-istəməz çalışmış
və beləliklə, necə deyərlər,
ta gözümüzü açdığımız
vaxtdan bəri qulağımız muğamat
təranəsi ilə kökləndirilmnşdir.
Bu bizim doğma musiqi dilimizdir, ona görə
də biz bunu yaxşı anlayır, asanlıqla
da əxz edirik.
Lakin bununla yanaşı olaraq, başqa xalqların
musiqi numunələrini də eyni həvəslə
dinləməyi bacaran şəxs, bu xalqların
musiqi dilini öyrənmiş olduğunu nümayiş
etdirir. Əlbəttə, bu müvəffəqiyyət
birdən-birə əldə edilmir. Əgər
ümumiyyətlə musiqi sənətinə
həvəs göstərən bir gənc eyni
zamanda Qərbi Avropa və rus klassik bəstəkarlarının
da əsərlərini (təkrar edirəm: müntəzəm
surətdə!), filarmoniyanın simfonik musiqi
və kamera əsərləri konsertlərini,
radio ilə verilən simfonik əsərləri,
rus və Qərbi Avropa musiqisini, opera və
balet teatrımızda verilən opera və balet
tamaşalarını dinləyərsə, o
az müddətdən sonra başqa xalqların
musiqi dilini öyrənmiş olar. Bu cəhətdən
musiqi dili ilə danışıq dili birbirinə
yaxındır. Əgər məktəbdə,
institutda ya da xarici dilləri öyrənməyə
cəhd edən gənc eyni zamanda bu xalqların
musiqisini də tez-tez dinləyərsə o,
öz musiqi marağını dəfələrlə
zənginləşdirmiş olur. Həm də
musiqi dilini qavramaq, başqa xalqın musiqi dilini
öyrənmək, danışıq dilini öyrənməkdən
qat-qat asandır.
Musiqidən məqsəd əylənmək,
keyf çəkmək, nəşələnmək
deyildir. Musiqi ictimai ideologiyanın ən əhəmiyyətli
formalarından biridir. Musiqi həyat varlığını
xoş təranələr, bədii obrazlar vasitəsilə
əks etdirən incəsənətdir. Musiqi
bütün bəşəriyyət tarixi boyu
ictimai-ideya, mədəni-tərbiyəvi və
təşkilatçı-qüdrətli bir amil
olaraq inkişaf etmişdir. Musiqi sənətinin
tarixi inkişaf prosesi ictimai tərəqqi qanunlarına
uyğun olaraq irəliləyir. Bu isə musiqini
diqqətlə dinləməyi bacarmaq şərtini
qarşımıza qoyur. Musiqini diqqətlə,
onun məzmununu düzgün anlamağa çalışmaq
yolu ilə dinləmək deməkdir. Musiqini
səthi surətdə dinləməkdən
heç bir fayda yoxdur. Düşünülərək,
duyularaq dinlənilmiş musiqinin şüurumuzda
oyatdığı bədii həyacanın qüvvəti
də yenilməz, həm də insan mənəviyyatını
zənkinləşdirən amil mahiyyətini
kəsb etmiş olur.
“Azərbaycan gəncləri”, 11 yanvar 1960
Bu məqalə “MUSİQİNİ MÜNTƏZƏM
DİNLƏMƏLİ VƏ ÖYRƏNMƏLİ”
başlığı ilə"Musiqi və həyat"
broşurasında, I seriya, Bakı, 1961, çap
edilmişdir.
