|
 |
   |
O HƏMİŞƏ BİZİMLƏDİR
|
Mən hər dəfə
görkəmli sovet bəstəkarı R. M. Qlierin
sağlığında mənə yazıb göndərdiyi
məktublarını oxuduqda (bu məktubları
mən böyük ehtiram duyğusu və səliqə
ilə xüsusi qovluqda saxlayıram), onun 1931-34-cü
illərdə Bakıda "Şahsənəm" operasının
ikinci redaksiyası uzərində necə işlədiyini
xatırlayıram. Məndə belə bir fikir
oyanır ki, zəhmətsevərliyin özü
də müxtəlif olur. Çünki bəstəkar,
dirijor, müəllim, musiqişünas, ictimai
xadim bir-birinə nə qədər yaxın görünsələr
də, əslində müxtəlif olan ixtisasları
özündə cəm etmək və bütün
bu ixtisaslar üzrə fövqəladə məhsuldar
çalışmaq üçün nə qədər
işlək olmaq lazımdır!..
Beş opera, yeddi balet, üç simfoniya, iyirmiyə qədər simfonik poema, müxtəlif musiqi alətləri üçün yüzdən yuxarı pyes, Puşkin, Bayron, Pleşşeyev və başqa şairlərin şerləri üzrə 130-a qədər romans və i. a.
Bu onun yaradıcılığının say və miqdar cəhəti. Bəs keyfiyyət?
Keyfiyyət - musiqi sənətkarlığının ən kamil, ən yüksək ustalıq mərhələsinə çatmaq və öz musiqi yaradıcılığında bədii ifadə vasitələrindən geniş surətdə səmərəli və həm də məharətlə istifadə etməyi bacarmaq deməkdir.
Sovet musiqi tarixində şərəfli yer tutan R. M. Qlierin yaradıcılığında bizə daha yaxın və daha əziz olan əsəri şübhəsiz ki, onun Azərbaycanda yazıb-yaratdığı "Şahsənəm" operasıdır. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan opera sənətinin banisi, böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycanda musiqi sənətinin inkişafı məsələləri haqqındakı məqalələrinin birində qeyd edir ki, Qlierin "Şahsənəm" operası üzrə yaradıcılıq təcrübəsi "Azərbaycan musiqi tematikası əsasında mürəkkəb musiqi formaları yaratmaq, Azərbaycan musiqi sənətini simfonizmə doğru yönəltmək işində çox böyük rol oynamışdır". Moskva konservatoriyasını 1900-cü ildə qızıl medalla qurtaran, adı S. Taneyev, S. Raxmaninov, L Skryabin kimi böyük rus bəstəkarlarının adı ilə yanaşı, Moskva konservatoriyasındakı böyük mərmər lövhədə həkk olunan Qlier öz yaradıcılığında daim tələbkar olmuşdur. O, "Şahsənəm" operası üzərində də işlərkən Azərbaycan musiqisini dərindən öyrənmiş və Azərbaycan xalq musiqisinin gözəlliyini, xüsusiyyətini əsil sənətkar qəlbi ilə yenidən tərənnüm etmişdir. O, bu işdə ona yaxından kömək göstərən Şövkət Məmmədovanın, xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun və tarçı Qurban Primovun zəhmətini dəfələrlə mətbuat səhifələrində qeyd etmişdir.
"Şahsənəm" operasında bəstəkarlıq sənətinin ən yüksək və ən bitkin yaradıcılıq nümunəsi kimi işlənilib zinətlənən otuzdan yuxarı xalq mahnısı, oyun havası və nəhayət, muğamat parçaları vardır. Həmin opera üçün incə zövq ilə bəstələnmiş böyük uvertürada bəstəkar "Arazbarı", "Çahargah" və əsər qəhrəmanı Şahsənəmin surətini vəsf edən "Onu demə zalım yar" xalq mahnısını bir vəhdət halında işləyib, möhtəşəm bir musiqi lövhəsi kimi yüksəltmişdir.
"Şahsənəm" operası haqqında danışdıqda bu operanın yaranması işində ən fəal çalışan və onun librettosunun müəllifi olan Cəfər Cabbarlının əməyini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Bu işdə nəzər-diqqəti cəlb edən bir cəhət daha çox maraqlıdır. O da Qlierin bilavasitə Cəfər Cabbarlının ("Şahsənəm" operası ilk dəfə 1926-cı ildə rus dilində M. Qalperinin librettosu əsasında bəstələnib tamaşaya qoyulmuşdu) şerləri üzrə yazdığı ariyaların və başqa vokal nömrələrinin daha səlis, daha rəvan səslənməsi və öz musiqi koloriti etibarı ilə daha zəngin olmasıdır.
Milli respublikaların musiqi mədəniyyətinin yüksəlişi yolunda yorulmadan çalışan Qlierin yaradıcılığında mövzusu müasir özbək həyatından götürülmüş "Gülsara" operası da görkəmli yer tutur. Bu əsərin məzmunu Cəfər Cabbarlının "Sevil" pyesinə çox yaxındır.
Sovet quruluşu sayəsində azadlığa çıxan Gülsara öz parancasını başından açıb geridə qalmış cəhalətpərəst, irtica tərəfdarlarının üzünə çırpır və mətin addımlarla şən, azad həyata doğru gedir.
Çoxmillətli Sovet ölkəsində yaşayan xalqların dostluğundan ilham alan vətənpərvər bəstəkar "Xalqlar dostluğu" adlı simfonik poemasında rus, Ukrayna melodiyaları ilə yanaşı, Azərbaycan oyun havalarından "Tərəkəmə"ni də çox gözəl səsləndirir.
Sovet bəstəkarlarının yaşlı nəslinə mənsub olan Qlier bütün ömrü boyu öz yaradıcılığında rus musiqisinin klassik ənənələrinə dərin ehtiram bəsləmiş, son nəfəsinə qədər ona sadiq qalmış və bu parlaq ənənələri sosializm və kommunizm quruculuğu dövrünün yaratdığı yeni və zəngin məzmunla daha da inkişaf etdirməyə çalışmışdır.
Qlierin adı yaşadığımız bu şanlı dövrün tarixində sovet misiqi mədəniyyətinin ən böyük ustadlarından birinin adı kimi daim yaşayacaqdır.
"Bakı", 11 yanvar 1965
|
| |
O, XALQIMIZIN QƏLBİNDƏDİR
|
| Mənə belə
gəlir ki, uzun yaradıcılıq həyatı
keçirən hər bir qocaman ifaçının
sənətkarlığını üç
əsas mərhələyə ayırmaq olar:
Təsir və təqlid dövrü. Bu dövrdə
gənc ifaçı vaxtilə özünün
şagirdlik illərində pərəstişkarı
olduğu, nüfuzuna, sənətinə, məktəbinə,
biliyinə böyük hörmət bəslədiyi
ustadının ifaçılıq ədalarını
təqlid etməyi ilə öyünür, keçmiş
müəlliminin öz sənətkarlığında
tətbiq etdiyi ayrı-ayrı çalğıçılıq
üsullarını indi yaxşı yadında
saxladığını və bunları çox
əziz tutduğunu öz gündəlik çıxışlarında
göstərməklə fəxr edir.
İfaçının bu dövrdəki fəaliyyətinin
çox mühüm cəhəti həm də
çaldığı musiqi alətində yüksək
texnikaya yiyələnmək, musiqi əsərinin
adətən virtuoz xarakterli parçalarını
(passajları) asanlıqla çalmağı bacarmaq
yolundakı səy və həvəsdən ibarətdir.
Şəxsi ifaçılıq üslubunun təsbit
olunması dövrü. Müəyyən ifaçılıq
təcrübəsi görüb sənətkarlığını
cilalandırmış olan çalğıçı
yaradıcılığının bu dövründə
artıq püxtələşmiş, musiqi ifasında
öz müstəqil "xəttini" tapmış,
öz səpkisini bəlliləşdirmiş,
məhz öz yaradıcılığına
səciyyəvi olan orijinal cəhətləri
aydın surətdə aşkara çıxarmış,
bədii ifadə vasitələrini təkmilləşdirmiş
və nəhayət, ifa etdiyi musiqi əsərinə
öz şəxsi təfsirini (interpretasya və
traktovka mənasında) əsaslandırmış
olur.
Ahıl və aqil ifaçılıq dövrü.
Bu dövrdə artıq saçları büsbütün
ağarmış, böyük həyat təcrübəsi
qazanmış, çoxlu sınaqlardan çıxmış,
uzun illər boyu özünün, ya da başqalarının
çalğıçılıq peşəsində
təsadüf olunan bir çox asan və çətin,
şirin və acı, uğurlu və uğursuz
halları görmüş, mürəkkəb
psixoloji vəziyyətlərdə yaşamış
sənətkarın xasiyyətində, daxili həyatında,
mənəviyyatında olduğu kimi, onun musiqi
ifasında da təmkin, vüqar, alicənablıq,
səbr və mətanət əlamətləri
duyulur. Bu dövrdə ifaçının yaradıcılığında
öz keçmiş ustadının əziz xatirəsinə,
onun ifacılıq üslubuna, sənətkarlıq
ədalarına qarşı yenidən canlanan
(bu dəfə artıq bir növ başqa mahiyyətdə
və xarakterdə) böyük bir ehtiram, pərəstiş
və ustadının yaradıcılıq ənənələrini
gələcəyə təhvil vermək həvəsi
müşahidə olunur.
Demək olar ki, bu üçüncü dövr
sənətkarın yaradıcılıq həyatında
keçirmiş olduğu birinci və ikinci dövrün
üzvi birləşməsi və yekunudur.
Zəmanəmizin mahir sənətkarı Qurban
Primovun ifaçılıq fəaliyyəti haqqında:
1) Böyük həvəslə topladığım
"Sport-rekord" şirkətinin yazdığı
qramafon valları kolleksiyasında onun inqilabdan
qabaq qramafon vallarına çaldığı
nümunələri (Cabbar Qaryağdı oğlu,
Ələsgər Abdullayev, Keçəçi oğlu
Məhəmməd, İslam Abdullayev və başqalarının
oxuduqları muğamat və təsnifləri
müşayiət, həm də tarda solo çalğıları)
diqqətlə dinləyib təhlil etdikdə
və burada eşitdiklərimi;
2) Qurban Primovun müəllimi Əsədoğlu
Mirzə Sadığın çalğısına
dəfələrlə qulaq asan və onun ifaçılıq
xüsusiyyətlərini çox yaxşı yadında
saxlayan tarçı Mənsur Mənsurov, Arsen
Yaramışev, Tatevos Arutünov və nəhayət
atam Bədəlbəy Bədəlbəyovdan
aldığım məlumat ilə tutuşdurduqda
və həm də;
3) 1930-cu ildən başlayaraq Mirzə Fətəli
Axundov adına Azərbaycan Opera və Balet Teatrında
Qurban Primov ilə birgə çalışdığım
müddət ərzində və başlıca
olaraq 1955-ci ildə anadan olmasının 75 illiyi
münasibəti ilə haqqında yazdığım
monoqrafiya ilə əlaqədar olaraq, özü
ilə apardığım bir çox müsahibələrdə
öyrəndiyim faktlara əsaslanaraq deyə bilərəm
ki, Qurban Primov bir tarçı kimi ifaçılıq
sənətinin ilk dövründə doğrudan
da öz böyük ustadı, XIX əsr Azərbaycan
musiqisinin ən görkəmli nümayəndəsi
olan Əsədoğlu Mirzə Sadığın
məktəbinə sözün həqiqi mənasında
sadiq qalmışdır.
Qarabağdan Bakıya köçdükdə o,
Həsənbəy Zərdabi, Nəcəfbəy
Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev,
Cəlil Məmmədquluzadə və nəhayət
Üzeyir Hacıbəyov kimi mütəfəkkir
və sənətkar şəxsiyyətlər
ilə "oturub-durmağa" nail olduğundandır
ki, bu tərəqqipərvər mədəniyyət
xadimlərinin estetik dünyagörüşünü
duymağa, mənimsəməyə can atmış
və öz əxlaqi, mənəvi aləminin
saf və təmiz, həm də zəngin olmasına
çalışmışdır. Adlarını
çəkdiyim şəxsiyyətlər ilə
ülfət və ünsiyyət sayəsində
həyatının mənasını xalqa xidmət
etməkdə görən Qurban Primov Azərbaycanda
opera janrının yaranması işində bilavasitə
yaxından iştirak etmişdir. O, haqlı olaraq
Azərbaycanda opera sənətinin banilərindən
biri hesab edilir.
Mən, bir çox başqa yaşıdlarımla
birlikdə Qurban Primov sənətinin, məhz
sovet dövründə çiçəklənib
ən yüksək zirvəyə çatmasının
şahidiyəm. Qurbanın müvəffəqiyyəti
xalq çalğı alətləri orkestrinin konsertlərində
solo çalan tarzənlərlə "döş-döşə"
gəlib qalib çıxması respublika, Zaqafqaziya
və Ümumittifaq ifaçılıq yarışlarında,
olimpiadalarda birinci mükafata layiq görülməsi
ilə qurtarmır. O, respublikamızda tarçılıq
sənətinin həqiqi tacidarı kimi hamının
böyük hörmətini, məhəbbətini
qazanmışdı.
Qurban Primov son nəfəsinə qədər
öz yaradıcılığının məziyyətini
xalqının qabaqcıl ənənələrinə,
zəngin mədəniyyətinə, qədim
və rəngarəng musiqi irsinə bağlı
olmaqda görmüşdür. Belə sənətkarların
adı musiqi tariximizdə şərəfli yer
tutacaq, xalqımızın qəlbində daim
yaşayacaqdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”, 4
sentyabr 1965 |
 |
 |
|
|
|
