Üzeyir Hacıbəyov
dünyanın elə nadir və bəxtiyar sənətkarlarındandır
ki, o, klassik sənətkar kimi tanındığına
özü də şahid olmuşdur. Xalqların
mədəniyyət tarixində belə hallara
az-az təsadüf olunur: ruslarda Maksim Qorki, fransızlarda
bəstəkar Kamil Sen-Sans, hindlilərdə Rabindranat
Taqor...
Azərbaycan musiqisinin klassiki, istedadlı bəstəkar,
görkəmli ictimai xadim, gözəl mühərrir
və dramaturq, xalq musiqi yaradıcılığının
mütəxəssisi, gənclərin həssas
tərbiyəçisi, böyük musiqi alimi Üzeyir
Hacıbəyov Azərbaycan milli bəstəkarlıq
məktəbinin banisi, Sovet Azərbaycanı musiqi
mədəniyyətinin ilk və ən nüfuzlu
memarıdır. O, Azərbaycan musiqisini yeni qayələr,
yeni mövzular, yeni janrlar, yeni formalar ilə zənginləşdirmiş,
musiqi sənətinin üsul və ifadə vasitələrini
genişləndirmiş, musiqimizin professional məharət
və ustalıq səviyyəsini yüksəltmişdir.
Üzeyir Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığı
inqilabdan əvvəlki və inqilabdan sonrakı
dövr ərzində incəsənətdə
müxtəlif və bir-birinə zidd bədii
istiqamətlərin mübarizəsi və nahayət,
Azərbaycan milli bəstəkarlıq məktəbinin
formalaşması şəraitində keçmişdir.
Beləliklə, Üzeyir Hacıbəyov öz
yaradıcılığında Azərbaycan musiqi
tarixinin iki dövrünü: inqilabdan qabaqkı
və inqilabdan sonrakı dövrlərini təcəssüm
etdirir. Buna görə də təbiidir ki, onun
yaradıcılığı da daim müəyyən
bir hərəkətdə, axtarışda olmuş,
sənətin yeni sahillərinə doğru yönəlmiş,
inkişaf etmiş, böyümüş, artmış
və zənginləşmişdir. O, bütün
ömrü boyu musiqi sənəti aləmində
öz əqidəsində möhkəm dayanmışdır:
- sənətdə realizm və xəlqilik prinsiplərinə
sədaqət!
Musiqi sənətində öz xalqının
zövqünə, bədii tələbinə
qayğısız yanaşan, cürbəcür
mücərrəd hallara meyl göstərən,
musiqi yaradıcılığında müxtəlif
hoqqabazlığa yol verən, formalizm təzahürlərinə
qapılan hər bir bəstəkara qarşı
barışmaz olan Üzeyir Hacıbəyov xalq
ilə xalqın anladığı doğma musiqi
dilində danışmağı, musiqidə
dərin həyatiliyi, məzmun və səmimiyyət
ifadə olunmasını əsas bir şərt
kimi qəbul etmişdir.
Üzeyir Hacıbəyov çox mülayim, sadə
və nəzakətli insan idi. Bununla bərabər,
o, öz yaradıcılıq axtarışları
ilə əlaqədar məsələlərdə
olduqca prinsipial, tələbkar və hətta
lazım gəldikdə inadkar idi. Üzeyir Hacıbəyov
Azərbaycan professional musiqi sənətinin banisi
və təşkilatçısıdır. O,
bütün bacarığını, biliyini,
gücünü Sovet Azarbaycanı musiqi mədəniyyətinin
quruculuğu işinə sərf etmişdir. O,
həyatın, varlığın müxtəlif
cəhətlərini öz yaradıcılığında
əks etdirməyə çalışmışdır.
Xalqın məişəti, arzu və əməlləri,
təbiətin gözəlliyi, lirik təəssürat,
fəlsəfi təfəkkür, azadlıq və
səadət uğrunda mübarizəyə çağırış,
- bütün bunlar Üzeyir Hacıbəyovun
musiqi yaradıcılığının əsas
məzmununu təşkil edir.
Azərbaycan musiqili teatrı səhnəsində
Üzeyir Hacıbəyov iki janrın - opera və
operetta janrlarının banisidir. Əgər o,
opera əsərlərinin mövzusunu əsas
etibarı ilə xalq əfsanə və dastanlarından
götürmüşdürsə, operettalarının
(musiqili komediyalarının) süjetini isə
yazıldığı dövrün həyatından
almışdır. Lakin əsərlərinin
mövzusu, süjeti və əsərlərindəki
surətlərin tamamilə başqa-başqa olmasına
baxmayaraq, bəstəkarın üslubunda olan
böyük bir vəhdət və bütövlük
dinləyicini valeh edir.
Üzeyir Hacıbəyov həyata əsil bir
dramnəvis və insan ruhunun mühəndisi kimi
baxırdı. Buna görə də onun yaratdığı
surətlərin bir çoxu məişətimizə
daxil olmuşdur. Cəfər Cabbarlı Üzeyir
Hacıbəyov yaradıcılığının
bu cəhətini xüsusi olaraq yüksək
qiymətləndirirdi. C. Cabbarlı əsərlərinin
məzmununu uzaq keçmişdən alan burjua yazıçılarına
qarşı çıxaraq, Üzeyir Hacıbəyovu
misal göstərib yazırdı ki, onun əsərləri
"yaşadığı mühitin içində
dolandığı xalqın, cəmiyyətin
ifadeyi-hal və keyfiyətidir...". Həmin əsərlərdəki
tiplərin həyatdan götürülmüş
real surətlər olduğunu qeyd edərək
Cəfər Cabbarlı əlavə olaraq yazırdı
ki, "bu gün bir fransız Parisdə oturub "Arşın
mal alan"a baxarsa və bu, Azərbaycan həyatındandır,
orada belə bəylər, belə gənclər,
belə qızlar vardır, deyərsə haqlı
olar".
Üzeyir Hacıbəyov tez-tez dahi rus bəstəkarı
M. İ. Qlinkanın: "Musiqi haqqında ağıllı
bir fikir söyləmək - axmaq bir musiqi əsəri
yaratmaqdan min dəfə qiymətlidir" sözlərini
təkrar edərək göstərirdi ki, musiqi
sənətinin ümumi problemlərini tədqiq
etmək (həyat həqiqətinin musiqidə
əks olunması, musiqi sənətinin inkişaf
prosesi nəticəsində müəyyən
edilmiş normaların, qaydaların öyrənilməsi)
ən zəruri vəzifələrdən biridir.
Çünki məhz bu yol ilə musiqi sənətinin
estetik cəhətlərini müəyyənləşdirmək
olar. Bununla bərabər, musiqi əsərlərinin
və xalq musiqi yaradıcılığının
küll halında öyrənilməsi və
təhlil olunması üçün musiqi nəzəriyyəsinin
dəqiqləşdirilməsi, dərin elmi nəticələr
ilə əsaslandırılması ən zəruri
şərtlərdən biridir. Bu cəhətdən
Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan xalq musiqisinin
əsasları üzrə 25 ildən artıq
bir müddət ərzində apardığı
elmi-tədqiqi fəaliyyəti Azərbaycanda musiqişünaslıq
işini sözün həqiqi mənasında
əsil elmi mərhələyə yüksəltdi.
Muğamatın, xalq mahnıları, oyun havaları,
təsniflərin elmi əsaslar üzrə tədqiq
edilib öyrənilməsi işinin praktiki əhəmiyyəti
də çox böyükdür. Bu barədə
Üzeyir Hacıbəyov özü belə yazırdı:
"Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını
öyrənmək sahəsindəki işimin,
bir bəstəkar olaraq mənim üçün
əməli əhəmiyyəti odur ki, mən
"Koroğlu" operasını yazdım".
Üzeyir Hacıbəyovun bir musiqişünas
kimi elmi tədqiqatı geniş məlumat, dərin
bilik təməli üzərində qurulmuşdur.
Onun "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları"
əsəri parlaq yaradıcılıq məhsulu
sayılmalıdır. Dahi bəstəkarın
musiqişünaslığa aid yazıları
fəlsəfi, tarixi, bədii və hətta texnoloji
nöqteyi-nəzərdən dərin təhlil
təcrübəsi kimi Azərbaycan musiqişünaslığının
klassik nümunələridir. Üzeyir Hacıbəyovun
musiqisində dərin insaniyyət ruhu duyulur.
O, yaratdığı obraza psixoloji cəhətdən
çox böyük diqqət verirdi. Xalqın
sarsılmaz gücünə olan inam, insan övladının
pak qəlbinə olan məhəbbət Üzeyir
Hacıbəyov musiqisində yüksək bəşəri
duyğuların və böyük əxlaqi hisslərin
səmimi tərənnümünü səsləndirmişdir.
Məhz buna görə də onun musiqisi könüllərə,
ürəklərə yol açmış və
həmişə böyük məhəbbətlə
dinlənilir.
"Bakı", 20 dekabr 1965 |
Dünən axşam
Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında Üzeyir
Hacıbəyov adına simfonik orkestrin verdiyi
konsert bir çox "aktyorlar müvəffəqiyyəti"
ilə fərqlənən möhtəşəm
bir tamaşanı xatırladırdı. Bu əzəmətli
tamaşada iştirak edən aktyorlar ifa etdikləri
rolların müxtəlif xarakterdə, yaratdıqları
surətlərin başqa-başqa keyfiyyətlərdə
olmasına baxmayaraq, - hamısı öz ifadə
vasitələrini möhkəm vahid bir bədii
üslub üzərində qurmuşdu.
Bəli, orkestrin heyətini təşkil edən
musiqiçi artistlərin hamısı (burada müxtəlif
xarakter və xasiyyət dedikdə, yəqin ki,
orkestrdə səslənən müxtəlif
təranələr ifaçısı olan ayrı-ayrı
musiqi alətlərinin istedadlı çalğıçıları
nəzərdə tutulur),- bir mənbədən
gələn işıqdan qüvvət alaraq
müntəzəm və gözəl bir müsamirə
yaratmışdılar. Dünənki konsertdə
bu işığı saçan mahir türk dirijoru
Hikmət Şimşək idi.
Yüz nəfər artistin iştirakı ilə
belə bir sanballı, həm də fövqəladə
müvəffəqiyyətli tamaşanın quruluşçusu
həqiqətən necə ustad bir sənətkar
və əsil dərin ilham sahibi olmalıdır!
Bu ustadın yaradıcılıq qənaəti
mətin və sarsılmaz olmaqla bərabər,
həm də öz musiqi niyyətini iştirakçı
artistlərə aydın və sadə tərzdə
anlatmağı, onları "ümumi işin" səmərəli
olmasına təşviq etməyi, həvəsləndirməyi
bacaran incə və mülayim təbiətli
və mürəbbilik qabiliyyətinə malik
olmalıdır.
Hikmət Şimşək belə bir sənətkardır.
Mən Hikmət Şimşəki ona görə
yuxarıda quruluşçu rejissor adlandırdım
ki, onun dirijorluq sənətinə xas olan ən
gözəl cəhətlərdən biri,- ifa
etdiyi əsəri əvvəlcədən diqqətlə,
incədən-incəyə, əsaslı surətdə
hərtərəfli düşündükdən
sonra orkestrə çatdırmasıdır. Məhz
buna görə də konsert zamanı orkestr artistləri
öz rəhbərlərinin niyyətini azacıq
bir işarə, kiçik bir eyhama görə
anlayır və dirijorun özü də fəzlə,
artıq hərəkətlərlə özünü
yormur.
Bir dirijor kimi hərəkətlərində zahiri
effektdən büsbütün çəkinən
Hikmət Şimşək, konsert zamanı idarə
etdiyi orkestr heyəti ilə bərabər düşünür,
birlikdə yaradır. Dahi L. Bethovenin yeddinci simfoniyasını
çalırkən istedadlı dirijor əsərin
məzmunu ilə forması arasında olan vəhdət
ayrılmazlığını məharətlə
ifadə edə bildi.
Dünənki konsertin müvəffəqiyyətini
Hikmət Şimşək ilə bölüşdürən
görkəmli sovet pianoçusu professor L. Oborinin
çaldığı F. Şopenin fortepiano ilə
orkestr üçün ikinci konserti dinləyiciləri
valeh etdi.
Konsertin sonunda orkestrin ifa etdiyi türk bəstəkarı
Ferid Alnarın prelüdləri göstərir
ki, türk musiqi sənətkarları bəstəkarlıq
texnikasını mənimsəmək yolunda müəyyən
müvəffəqiyyətlər əldə etmişlər.
Bu əsərin orkestrovkası həqiqətən
çox gözəldir, lakin harmonik dilinin XX əsr
Qərbi Avropa bəstəkarlarından K. Debüsi,
M. Ravel üslubuna təqlid tərzində olması
türk bəstəkarlarının öz milli
xalq musiqi yaradıcılığı əsasında
harmonik və polifonik ifadə vasitələrini
hələlik tapmamış olduqlarını
göstərir.
Hikmət Şimşək üçün dirijorluq
texnikası (o buna kamil surətdə sahib olmuşdur)
qətiyyən bir hədəf deyil, bəlkə
olsa-olsa yalnız vasitədir. Bu tərz yanaşma
bəstəkarlıq sənəti sahəsində
də özünə yol tapsa, daha gözəl
olar.
"Bakı", 17 yanvar 1966
|
