|
 |
   |
HƏYAT SİMFONİYASI
|
Zəmanəmizin ən
görkəmli və tanınmış bəstəkarlarından
biri olan Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletinə
opera və balet teatrımızda hər dəfə
dirijorluq etdikdə məni müxtəlif hiss
və duyğular, fikir və düşüncələr
çulğalayır; balet tamaşası dirijorundan,
hər şeydən əvvəl, tələb
olunan ümdə şərtə - səhnə
ilə orkestr arasında sürət vəhdəti
və temp sinxronluğunun əldə edilməsinə
nail olmaqla bərabər, həm də istər-istəməz
istedadlı bəstəkarın musiqisində
olan dərin məzmun, zəngin məna, forma
kamilliyi, gərgin dramaturji inkişafın "sirrini"
açmağa səy edirəm.
Lakin bəstəkarın musiqisindən hər dəfə sözün əsil mənasında valeh olmaq, vəcdə gəlmək hissi o qədər üstün və qüvvətli olur ki, artıq soyuq mühakiməyə və quru düşüncəyə həvəs və ehtiyac qalmır. Qara Qarayevin musiqisinə xas olan böyük emosional təsir qüvvəsi və səslənmə əzəmətinin səbəbini araşdırmaq məsələsi (düşüncə, təhlil, mühakimə) əyani fakta (XX əsr Şərq aləminin ən gözəl musiqi nümunələrindən birinin varlığı həqiqətinə) təslim olur.
Sovet musiqi xəzinəsini "Leyli və Məcnun" simfonik poeması, "İldırımlı yollarla" baleti, "Don Kixot" simfonik qravyurası kimi sanballı əsərlərlə zənginləşdirən və hər bir əsəri ilə musiqi həyatımızı işıqlandıran, incəsənət aləminə yeni söz və yeni fikir gətirən böyük istedad və əsil məharət sahibi Qara Qarayevin Üçüncü simfoniyası nəinki onun parlaq musiqi yaradıcılığının ovcunda duran, həm də bu günkü bütün sovet musiqi aləminin yeni inkişaf mərhələsini, zəngin və bədii ifadə vasitələrini təcəssüm etdirən bir əsərdir.
Bəstəkar bu əsərində zehniyyəti dərin, mənəviyyatı zəngin, fikri-xəyalı üfüqlər qədər geniş, idrakı dəryalar kimi coşğun olan müasir adamın mürəkkəb surətini, incə duyğularını, onun dalğın düşüncələrə "gərdişi-dövranda" ayrı-ayrı hallarda təsadüf olunan bəzi ziddiyətləri mənalandırmaq, təhlil etmək, tələbatını, həyat varlığının mənasını aydınlaşdırmaq həvəsini; onun yaşayıb-yaratmaq, işləmək-əlləşmək, çalışmaq, qalib gəlmək, gülüb-oynamaq, çalıb-çağırmaq... kimi təbii arzu və əməllərini vəsf və tərənnüm edir.
Belə dərin fəlsəfi və müasir mövzunu musiqi sədaları ilə əks etdirmək üçün Qara Qarayev heç də məhz "yenilik" xatirinə klassik ənənələrə qarşı sayğısızlıq göstərmir, əksinə, o, (xüsusilə simfoniyasının birinci hissəsində) klassik formalara (daha doğrusu, sonata formasına) riayət etməkdən heç də çəkinmir, lakin klassik ənənədən istifadə işinə yaradıcı sənətkar kimi yanaşır və tamamilə yeni səpkidə mənalı bir əsər yaratmağa müvəffəq olur.
Simfoniyada böyük miqyaslı çoxplanlı bədii əsərə xas olan gərgin dramaturji inkişaf və müəllifin yaradıcı xəyalında canlanan qəhrəmanın - müasir, adi zəhmətkeş insanın keçirdiyi həyəcanları, bəşəri duyğuları, təbii olaraq bəzən əmələ gələn tərəddüd halları dərin ehtirasla verilmişdir.
Bəstəkarlıq sənətinin ən yüksək texnikasına mükəmməl surətdə sahib olan istedadlı müəllif - çox zaman zahirən olduqca sadə, lakin əslində son dərəcə ifadəli bir vasitədən istifadə edir. Bu, yalnız və yalnız məhz Qara Qarayev bəstəkarlığına məxsus olan bədii ifadə üsullarından biridir (səhv etmirəmsə, o, Lenin mükafatı laureatı məşhur kinorejissor R. Karmen ilə birlikdə yaratdığı Böyük Vətən müharibəsinin faciəsini göstərən kino-filmin musiqisində də həmin priyomu böyük ustalıqla tətbiq etmişdir). Bu, son dərəcə maraqlı və orijinal priyom nədən ibarətdir? Bəstəkar bir növ gərgin səslənən tək bircə akkordu ardıcıl surətdə mütəmadi olaraq təkrar etdirir. Amma necə? Əvvəlcə ən az, astaca, lap yavaşca səslənmədən tədriclə səsi gücləndirərək çox gur və güclü, əzəmətli səslənməyə çatdırmaq yolu ilə - belə ki, burada möhtəşəm bir qızğınlıq, böyük hərarət və atəşin bir kulminasiya (qədim Azərbaycan musiqi termini ilə desək böyük bir "şiddəti-övc” və "həddi-əla") əldə edilsin. Orkestrləmə sənətində mahir olan Qarayevin bu priyomunun dinləyicidə bağışladığı təsir qüvvəsi çox böyükdür.
Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq bir maraqlı cəhət də diqqəti cəlb edir. Qara Qarayev bu simfoniyasını kamera orkestri üçün bəstələmişdir. Bu o deməkdir ki, bəstəkarın öz musiqi əməliyyatı üçün sərəncamında olan orkestrin tərkibi olduqca məhduddur. Bu, həm də o deməkdir ki, bəstəkar böyük simfonik orkestrin verə biləcəyi möhtəşəm, güclü və ucadan səslənmədən məhrumdur. Lakin məhdud vasitə ilə hüdudsuz ifadə iqtidarına malik olan istedadlı ustad bu simfoniyasında göstərdi ki, tərkibi 80-90 və bəzən daha çox musiqiçidən ibarət böyük simfonik orkestrdən istifadə edib gur səslənmə əldə etmək hər bəstəkarın işidir, məhdud heyətli (cəmisi 10-15 nəfərdən ibarət) orkestrin möhtəşəm səslənməsini əldə etmək isə nadir bəstəkarın işidir.
Qara Qarayev sözün həqiqi mənasında kamil bir ustadır. O, musiqi ictimaiyyətimizdə haqlı olaraq qazandığı böyük nüfuz, etibar və hörməti doğrultmaq işinə ciddi məsuliyyət hissi ilə yanaşır, yorulmadan çalışır, arayır, axtarır, musiqi aləminə məlum olmayan yeni parlaq üfüqlərə doğru mətin addımlarla irəliləyir.
Mən bu məqaləmin əvvəlinə qayıdaraq bəstəkarın "Yeddi gözəl" baletinin dirijorlarından biri kimi, mənə veriləcək belə bir suala: "Qara Qarayev hansı musiqi səpkisində: yeyin, iti sürətdə çağlayan (alleqro) - yoxsa geniş vüsətdə, lirik-dramatik xarakter daşıyan (adajio) musiqisində daha pərgardır?" cavab verməkdə aciz olduğumu etiraf etməliyəm. Çünki bəstəkar "İldırımlı yollarla" və xüsusilə Üçüncü simfoniyası ilə əyani olaraq isbat etdi ki, o, istər "motorlu", istərsə də hər bir simfoniyanın əsas hissələrindən birini təşkil edən aram sürətdə, lakin eyni zamanda dramatik gərginliyi ifadə edən (adajio) musiqisində eyni dərəcədə müvəffəq olub geniş və hərtərəfli, özünəməxsus parlaq musiqi nümunələrini yaradır.
Qara Qarayevin Üçüncü simfoniyası ilə əlaqədar olaraq, sovet musiqi sənətinin bir prinsipial məsələsi bir daha diqqəti cəlb edir. O da musiqinin ifadə vasitələrindən nə sayaq, nə dərəcədə, nə tərzdə istifadənin "məqbul hesab edilməsi" və musiqi üslubu işinə yaradıcı yanaşma problemidir. Bu məsələ üzrə nəzərdə tutmaq lazımdır ki, sənətdə trafaretlik, adilik və milli məhdudçuluq əleyhdarı olan sosializm realizmi metodu, incəsənətin başqa sahələrində olduğu kimi, musiqidə də bəstəkarlar üçün geniş meydan açır.
Parlaq yaradıcılıq yolu ilə inamla irəliləyən, daim inkişaf edən və hər bir əsəri ilə sovet musiqisində yeni və həm də mənalı fikir söyləyən və sovet musiqi sənətini zənginləşdirən görkəmli bəstəkar, böyük ustad Qara Qarayevin Üçüncü simfoniyası Lenin mükafatına tam mənası ilə layiqli bir əsərdir.
"Bakı", 22 mart 1966-cı il |
| |
|
Musiqi aləmində
çalışanlar arasında elə sənətkarlar
var ki, onlar mənsub olduğu xalqın mədəniyyətini,
bədii irsini və bu günkü zəngin yaradıcılıq
nailiyyətlərini yaliız öz vətənində
deyil, eyni zamanda dünyanın bir çox ölkələrində
bilavasitə nümayiş etdirməklə, yurdunun
mədəni sərvətini başqa xalqlara da
tanıtdırmış olurlar.
Şimaldan sərt qayalı, qalın meşəli
Finlandiyada, Cənubdan geniş səhralı,
isti Həbəşistanda, Şərqdən çox
əhalili Çində, Qərbdən musiqi sənətinin
beşiyi İtaliyada və başqa ölkələrdə
(Hindistan, Türkiyə və İranda bir neçə
dəfə) Azərbaycan musiqisinin parlaq nümunələrini
təbliğ edən görkəmli müğənnimiz,
elimizin şərəfli oğlu, SSRİ xalq
artisti, Dövlət mükafatı laureatı
Rəşid Behbudovun SSRİ Ali Sovetinin Millətlər
Sovetinə deputatlığa namizəd göstərilməsi
musiqini sevən, yüksək ifaçılıq
sənətinə əsil qiymət qoyan dinləyicilərimizi
ürəkdən sevindirmişdir.
Rəşidin nəğməkarlıq yaradıcılığı
ilə musiqi ictimaiyyətimizin ilk tanışlığı,
səhv etmirəmsə, 1944-cü ilə təsadüf
edir. O, Ermənistan caz orkestrinin tərkibində
olan solistlərlə birlikdə Bakı qastrolunda
iştirak edirdi. (O zaman mən Müslüm Maqomayev
adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının
direktoru və bədii rəhbəri sifəti
ilə orkestrin Bakıya dəvət olunması
işində bilavasitə iştirak etmişdim.
Qastrolun gedişi ilə əlaqədar bütün
məsələlər mənə məlum idi).
Heç yadımdan çıxmır: dinləyicilər
arasında konsert iştirakçılarından
hamıdan artıq müvəffəqiyyət
qazanan Rəşid idi. Salondakılar onun çıxışını
lap birinci gündən başlayaraq sürəkli
alqışlarla qarşıladılar. Lakin bir
neçə gün sonra müğənni xəstələndi.
O, artıq növbəti konsertdə iştirak
etmək imkanından məhrum idi. Mən, qastrol
səfəri müdiri S. Palyanov və cazın
bədii rəhbəri A. Ayvazyan ilə birlikdə
Rəşidin yanına, ona yoluxmağa getdim.
Otaqa daxil olduqda gördük ki, həkim Behbudova
hələ bir neçə gün yorğan-döşəkdən
durmamağı tövsiyə edir. Bu halda S. Palyanov
sözarası dedi ki, Rəşidin konsertlərdə
iştirak etməyəcəyindən xəbər
tutan dinləyicilər aldıqları biletləri
kütləvi surətdə filarmoniya kassasına
qaytarırlar. Odur ki, konsertləri hələlik
dayandırmaq lazım gələcəkdir. Bu
sözləri eşidən Rəşid dedi:
- Hələ axşama yeddi-səkkiz saat var. İndi
həkim tezliklə müalicə edər, yaxşı-yaxşı
dərmanlar verər, mən də axşam işə
gələrəm...
Biz nə qədər etiraz etdiksə, Rəşid
sözündən dönmədi.
Axşam filarmoniyanın salonunda, necə deyərlər,
iynə salsaydın yerə düşməzdi.
Salon ağzına qədər Rəşidin pərəstişkarları
ilə dolu idi. Müğənni isə həmişəki
kimi, böyük ilham və həvəslə
oxuyub dinləyiciləri məlahətli səsi,
xoş avazı ilə yenə də valeh etdi.
Mahir nəğməkar, eyni zamanda teatr və
kino aktyoru kimi də yaradıcılıq sınaqlarından
müvəffəqiyyətlə çıxmışdır.
Qoy yeni "Arşın mal alan" filminin yaradıcı
kollektivi məni qınamasın, çünki
özüm də onları qınamaq fikrində
deyiləm, axı, Rəşid Behbudovun Əsgərindən
sonra bu rolda "tutdurmaq" doğrudan da çətindir.
Çox çətindir!
Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq
mən, ümumiyyətlə, musiqili teatr əsərlərini
(opera, musiqili komediya) ekranlaşdırmaq işində
çox nəzərə çarpan bir cəhəti
qeyd etmək istəyirəm. Söhbət burasındadır
ki, bir qayda olaraq ifa edilən rolları oynayan
bir adam, oxuyan isə başqa adam olur. Rolun surətini
yaradan hər nə qədər musiqini mənimsəməyə
cəhd etsə, rejissor səs (avaz) ilə ifaçının
artikulyasiyası arasına zahiri sinxronluğun
əldə edilməsinə hər nə qədər
çalışsa və buna müvəffəq
olsa belə, yenə də eşidilən ilə
görülən arasında üzvi vəhdət
əldə etmək çətin olur.
Mənə belə gəlir ki, Rəşid Behbudovun
Əsgərində olan ifaçılıq kamilliyi
və aktyorluq məziyyətinin (başqa daha
bir çox amillərdən əlavə) əsas
səbəblərindən biri də budur ki, o,
həm özü oynamış, həm də
oxumuşdur.
Biz Rəşid Behbudovun sənətkarlığından
söhbət açdıqda onun böyük zəhmətsevərliyini,
çalışqanlıq əzmini də qeyd etməliyik.
Onun yorulmadan işləmək iqtidarı məni
xüsusilə "Sevil" operası tamaşasının
hazırlanması dövründə heyran etmişdi.
O zaman əsər müəllifi bəstəkar
Fikrət Əmirov, Rəşid Behbudov və
mən bir binada yaşayırdıq. (Rəşid
ilə mən qapıbir qonşu idik). Bir ildən
artıq müddətdə, demək olar ki, hər
gün saatlarla birlikdə, sıx yaradıcılıq
ünsiyyəti şəraitində böyük
həvəs və məhəbbətlə çalışdığımız
zaman Rəşidin işinə, oxuyacağı
partiyaya, yaradacağı obraza nə qədər
ciddi və tələbkar yanaşması məni
heyran qoymuşdu. Doğru demişlər ki, istedad,
məharət, ustalıq öz yerində, - calışqanlıq
zəhmətsevərlik öz yerində! Hər
ikisi eyni dərəcədə zəruridir. Təkcə
istedadına güvənənlərin aqibəti
fəna olur.
Bu gün Rəşid Behbudovun oxuduğu mahnılardan
həzz alan hər bir dinləyici bilməlidir
ki, istedadlı sənətkar ifa etdiyi musiqi əsərinin
hər bir cümləsini, hər bir ifadəsini
dönə-dönə, dəfələrlə
yoxlayır, yaradıcılıq süzgəcindən
keçirir, mənasını, məzmununu aydınlaşdırır.
O, hər bir mahnı üzərində zərgər
işi aparır. Rəşidin oxuduğu hər
bir mahnı böyük əmək məhsuludur.
Doğma ana dilindən savayı rus, gürcü,
erməni dillərində sərbəst danışan
Rəşid Behbudov daha bir çox xalqların
dilində ifa etdiyi mahnıların sözlərini
də düzgün tələfhüz etməyə
böyük səy göstərir. Odur ki, həmin
mahnılar bizə xoş gəldiyi kimi, həmin
xalqlar tərəfindən də bəyənilir,
sevilir.
Rəşid Behbudov xalq mahnılarımızla
yanaşı, Azərbaycan bəstəkarlarının
- Üzeyir Hacıbəyovun, Qara Qarayevin, Tofiq
Quliyevin, Fikrət Əmirovun, Rauf Hacıyevin,
Niyazinin, Səid Rüstəmovun, Cahangir Cahangirovun,
Əşrəf Abbasovun, Süleyman Ələsgərovun,
Zakir Bağırovun, Ramiz Mustafayevin və başqalarının
əsərlərini dünyanın bir çox
guşələrində əzəmətlə
səsləndirir.
Heç şübhə yoxdur ki, bu dəfə
SSRİ Ali Sovetinə deputatlığa namizəd
göstərilmiş mahir müğənni və
gözəl insan R. Behbudov ölkəmizin ali
hakimiyyət orqanı olan Ali Sovetin deputatı
işində də fədakar çalışacaqdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”, 21
may 1966
|
 |
 |
|
|
|
