|
Xalqımızın musiqi etnoqrafiyası göstərir
ki, Azərbaycan hələ ən qədim dövdlərdən
başlayaraq, musiqi instrumentari (yəni xalqın
yaradıb işlətdiyi musiqi alətlərinin
məcmuu) etibarı ilə çox zəngin, növ
cəhətcə müxtəlif, gözəl
musiqi alətlərinə malik bir diyar olmuşdur.
Bu alətləri hazırlamaq sahəsində
istedadlı ustalar yetişdirən Azərbaycan,
həmin alətlərdə əla çalmağı
bacaran mahir ifaçılar da tərbiyə etmişdir.
Hələ XIII əsrdə dahi Azərbaycan bəstəkarı
və musiqişünası Əbdül-Mümin
Urməvi müğni və nüzhə adlı
iki növ musiqi aləti quraşdırmış,
özü isə ud çalmaqda zamanın ən
mahir ifaçısı sayılmışdır.
Belə ki, Bağdadı istila edib, Əbbasilər
xilafətinə xiqam vermiş monqol xaqanı
Hülaku Urməvinin ifaçılıq sənətinə
valeh olub, onu öz sarayında böyük hörmət
və şərəflə çalğıçı
saxlamışdır.
Dahi Füzuli hər bir musiqi alətinin yaradılmasına
və sonradan başına gələn macəralara
alleqorik məna verərək "?eddi cam" poemasını
yaratmışdır.
XIX əsr Azərbaycan xalq çalğı sənətkarlığında
yeni bədii ifadə vasitələri yaradan, muğamat
ifaçılığını yeni uslub ilə
zənginləşdirən Əsəd oğlu
Mirzə Sadıq olmuşdur. O, özündən
əvvəl yaşamış sazəndələrin
bədii nailiyyətlərindən faydalanmış
və musiqimizi yeni yüksəliş pilləsinə
qaldırmaq işində əsil novator kimi səmərəli
fəaliyyət göstərmişdir.
Həyatlarını musiqi sənətinə
həsr edən və sazəndəlik fəaliyyətinə
XX əsrin əvvəllərindən başlayan
tarçılardan Məşədi Zeynal Haqverdiyev,
Qurban Primov, Fərəc Rzayev, Şirin Axundov,
Paşa Əliyev, Məşədi Cəmil Əmirov
və başqaları xüsusi ilə fərqlənirlər.
Bu tarçıların, demək olar ki, hamısı
adını yuxarıda dərin hörmət
və pərəstişkarlıq hissi ilə
qeyd etdiyim Mirzə Sadığın yaradıcılıq
ənənəsini davam və inkişaf etdirmişlər.
Kamançaçılardan Qulu Kərim oğlu,
İsfəndiyar Kəngərli, Saşa Ohanezaşvili,
qarmon çalanlardan Abış bəy, Lətif,
Əhəd Əliyev və başqaları Azərbaycan
sazəndə sənətkarlığını
yeni üslub orijinallığı ilə zənginləşdirmişlər.
Respublikamızda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra
çalğıçılıq sənəti
daha yüksək səviyyəyə qalxmışdır.
Bu dövrdə professional musiqimizin nəbzi xalq
musiqisinin nəbzi ilə həmahəng vurduğu
kimi, xalq musiqisinin özü də professional
bəstəkar yaradıcılığının
nailiyyətlərindən ilham və dərs alır.
İnqilabdan sonra Azərbaycan xalq çalğı
alətləri üzrə ifaçılıq
sənətinin yüksək mərhələyə
çatdırılması işini təmin edən
amillərdən başlıcaları aşağıdakılardır:
1. Bakıda açılan Azərbaycan musiqi texnikumunda
tar, kamança və muğamat oxumaq üzrə
xüsusi siniflər təsis edildi. Həmin siniflərdə
muğamat dərsləri üçün Cabbar
Qaryağdı oğlu, Əbdülbaqi Zülalov,
Keçəçi Məmməd, Mənsur Mənsurov
kimi yüksək ixtisas və böyük nüfuz
sahibi olan ustadlar müəllimliyə cəlb
olundu. Tar və kamança çalğısının
not üzrə tədrisi üçün müəyyən
elmi təşəbbüslər və tədbirlər
işlənib həyata keçirildi. Not ilə
çalmağı mənimsəyən tarçılardan
müəyyən bir qrupu simfonik orkestr tərkibində
öz yerini tutdu (bu yenilik ilk dəfə 1925-ci
ildə Üzeyir Hacıbəyovun bədii rəhbərlik
və dirijorluğu ilə, həmin musiqi məktəbinin
şagirdlərinin qüvvəsi ilə hazırlanıb
opera teatrı binasında oynanılan "Arşın
mal alan" musiqili komediyasının tamaşasında
həyata keçirilmişdir). Yenə həmin
məktəb şagirdlərinin hesabat konsertlərində
tarçı, kamançaçı və muğamat
oxuyan şagirdlərin muğamat ifaçılığı
üzrə iştirakı ənənə halını
aldı. O zaman konsertlərdə Cəfər
İbrahimov, Əmrulla Mammədbəyov, daha sonralar,
Böyük Vətən müharibəsində
həlak olmuş, gözəl istedada malik gənc
Ənvər Mənsurov çalğıçılar
xüsusilə fərqlənirdilər. Həmin
konsertlərdə Qərbi Avropa musiqisi nümunələri
də Azərbaycan xalq musiqi alətlərində
səslənməyə başladı. O cümlədən
fransız bəstəkarı Ş. Hunonun "Faust"
operasından valsın Üzeyir Hacıbəyov
tərəfindən tar üçün tərtib
olunmuş bəstəsini ilk dəfə Səid
Rüstəmov böyük müvəffəqiyyətlə
ifa etdi. Beləliklə, o vaxta kimi əsas etibarilə
toy məclislərində səslənən Azərbaycan
musiqi alətləri indi konsert estradasına da
yol tapdı.
2. Hələ 20-ci ildə, yəni Azərbaycanda
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan az sonra A. İonesyanın
bədii rəhbərliyi ilə təşkil
olunan xalq çalğı alətləri orkestrini
xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu orkestrin
konsertlərində solo muğamat çalmaq üzrə
mahir ustaların yarışı (bu maraqlı
yarışlarda Qurban Primov öz "rəqiblərinə"
daim qalib gəlirdi; onun sürəkli "rux-mizrab"
tremolo ştrixi bütün tarçalanları
heyran qoyurdu) muğamatın instrumental ifaçılığında
yeni dövr açdı. Söz yox, xanəndə
avazının musiqi alətlərində müşayiətində,
ritmik muğamların instrumental hissəsinin tərtibində,
rəng və diringilərin musiqi ifasında unison
çalğıdan mümkün qədər uzaqlaşmaq
və mümkün ansambllıq yaratmaq təşəbbüslərinin
rüşeymi Cabbar Qaryağdı oğlu, Qurban
Primov, Saşa Ohanezaşvili üçlüyündə
də müşahidə edilirdi. Lakin bütün
bu bədii ifadə vasitələri o zaman hələ
ibtidai halda idi. Halbuki "Qafqazda yeganə Şərq
simfonik orkestrləri" adını daşıyan
həmin kollektivin bədii rəhbəri A.İonesyanın
yaradıcılıq məhsulu olan bəzi orkestrləşdirmələr
indi də eyni ilə radio komitəsinin xalq çalğı
alətləri repertuarında yaşamaqdadır.
O cümlədən "Heyratı", bəzi diringi
və lezginkalar, ayrı-ayrı muğam şöbələri
arasında ifa olunan rənglər və hətta
"Şah İsmayıl" operası mövzusunda
tərtib olunmuş fantaziyadakı məşhur
rəqsin yeyin hissəsi A. İonesyanın musiqi
tərtibatı üzrə çalınmaqdadır.
40 ildən artıq müddət ərzində
heç bir dəyişikliyə uğramadan ifa
olunan bütün bu bəstələr bu gün
də öz təravətini itirməmişdir.
Müəyyən tarixi mərhələdə
əzbərləmə üsulu üzrə çalan
belə bir orkestrin varlığı əlbəttə
müsbət hadisə idi. 1926-cı ilin mayında
orkestrin Moskvada, sonra da Minsk şəhərində
verdiyi konsertlər böyük müvəffəqiyyətlə
keçdi.
Lakin günü-gündən zənginləşən
Azərbaycan musiqi həyatı daha möhkəm
elmi və bədii təməl üzərində
çalışan xalq musiqi kollektivinin yaranmasını
tələb edirdi.
3. 1931-ci ildə Azərbaycan radio komitəsinin
o zamankı bədii rəhbəri Müslüm
Maqomayevin təşəbbüsü ilə böyük
bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov
notlu xalq çalğı orkestrini təşkil
etdi. Bu təşəbbüsün tarixi və
mədəni əhəmiyyəti çox böyükdür.
Çünki mürəkkəb musiqi fakturasına
malik yeni bəstələri artıq əzbərləmə
üsulu ilə ifa etmək vaxtı keçməkdə
idi.
Notlu orkestrin tərkibi ilk əvvəl 20-22 nəfər
çalğıçıdan ibarət idi. Sayca
notsuz orkestrdən iki dəfə kiçik və
ifaçılıq təcrübəsinin xeyli
zəif olmasına baxmayaraq, bu orkestrin səslənmə
qabiliyyəti (mən hələ bədii ifadə
vasitəsinin zənginliyini demirəm), notsuz or-kestrdən
geridə qalmırdı: Bu təbiidir. Çünki
notsuz orkestrdə səslənmə əsas etibarı
ilə KƏMİYYƏT, notlu orkestrdə isə
KEYFİYYƏT, daha doğrusu, orkestrləşdirmə
sənəti üzrə şəraitin münasib
olması sayəsində əldə edilirdi. Masələn,
A. İonesyan düdükçülər qrupunun
müəyyən bir akkordu səsləndirməsi
üçün, ifaçılara barmaqları ilə
müxtəlif işarələr verərdi ki,
çalğıçı düdüyün üzərindəki
deşiklərdən hansılarını örtüb,
ya da açıq buraxmağı yadlarına salsınlar.
Notlu orkestr bu kimi primitiv ifaçılıq priyomlarına
son qoydu. Xüsusilə Üzeyir Hacıbəyovun
bu sahədə yaxın köməkçisi və
silahdaşı olan Səid Rüstəmovun yorulmazlığı,
çalışqanlığı və ciddi-cəhdi
sayəsində Azərbaycan xalq çalğı
orkestrinin repertuarı bəstəkarlarımızın
yüksək bədii keyfiyyətli, mürəkkəb
və iri formalı əsərləri ilə
zənginləşmişdir. Bundan əlavə
məhz xalq çalğı alətlərinin
səslənməsindəki doğma tembrə
görə Qərbi Avropa və rus klassik bəstəkarlarının
bir çox əsərləri dinləyicilər
arasında geniş təbliğ edilmişdir.
Qətiyyətlə deyə bilərik ki, hazırda
respublikamızda öz sənətkarlığı
ilə dinləyici ürəyinə yol tapan tarçı,
kamançaçı, düdükçü və
sair çalğıçılardan Hacı Məmmədov,
Əhsən Dadaşov, Sərvər İbrahimov,
Əliağa Quliyev, Həbib Bayramov, Hafiz Mirzəliyev,
Fərhad Dadaşov və s. məhz xalq çalğı
alətləri orkestrinin yetişdirmələridir.
Bununla bərabər təəssüflə qeyd
etmək lazım gəlir ki, xalq çalğı
alətləri orkestri istər öz səslənmə
diapazonunu genişləndirmək, istərsə
də özünün tembr palitrasını
zənginləşdirməkdə böyük
bədii imkanlar yarada biləcək bir məsələyə,
bəm və zil çalğı alətləri
yaradıb orkestrə daxil etmək işinə
ləng yanaşır.
4. Xalq musiqi ifaçılığı sənətində
çalğı alətləri ansamblı təşkilinin
banisi haqlı olaraq Əhməd Bakıxanov sayılır.
Muğamatın, xüsusilə muğamat müqəddimələrinin
(dəraməd, bərdaşt və s.) tənzimi,
musiqimizdə ritmik cəhətin (vəzn əlamətlərinin)
zənginləşdirilməsi, tembr müxtəlifliyi
işində əldə etdikləri yaradıcılıq
nailiyyətləri ilə bu ansambl geniş dinləyici
kütlələrinin böyük rəğbət
və məhəbbətini qazanmışdır.
Lakin son zamanlar yağışdan sonra yetişən
göbələk kimi belə ansamblların sayı
durmadan artmaqdadır. Belə bir bolluq heç vaxt
bizim narazılığımıza səbəb
ola bilməz. Ancaq bir şərtlə: təşkil
olunan hər ansamblın öz ifaçılıq
üslubu, öz yaradıcılıq siması
olmalıdır. Təəssüf ki, biz bunu görmürük.
Ansambllar bir-birindən az fərqlənirlər.
Yalnız, Ağdam rayonu mədəniyyət sarayı
yanındakı "Şur" ansamblı haqqında
bunu demək olmaz. Bu kollektivin bədii rəhbəri,
istedadlı musiqiçi Xosrov Fərəcovun bədii
zövqü insanı valeh edir. Kollektivin əldə
etdiyi yaradıcılıq iailiyyəti də
göz qabağındadır. Bu müvəffəqiyyət
ona görə əldə edilmişdir ki, X. Fərəcov
başqasının yaradıcılığını
təqlid etməmiş, öz gözəl kollektivinin
orijinal yaradıcılıq simasını tapmağa
çalışmış və buna nail olmuşdur.
Xalq çalğı alətlərində ifaçılıq
işinin vəziyyətindən danışdıqda
təşviş hissi ilə qeyd etmək istərdik
ki, nədənsə son illərdə tarçı
və xüsusi ilə kamançaçı havəskarların
sayı artmır. Musiqi məktəblərində
xalq çalğı alətləri sinifləri
istənilən səviyyədə inkişaf
etmir. Biz beynəlxalq mahiyyət daşıyan
musiqi alətləri (skripka, piano, fleyta, trombon
və s.) ifaçılarının bol yetişməsi
qayğısına qaldığımız kimi,
milli musiqi alətlərini çalan kadrlarımızın
təlim və tərbiyəsi ilə də ciddi
məşğul olmalı, onların hərtərəfli
inkişafı üçün şərait yaratmalıyıq.
"Ədəbiyyat və incəsənət", 29
oktyabr 1966 |
