|
 |
   |
"ŞƏBİ-HİCRAN YANAR CANIM..."
|
Azərbaycanda opera sənətinin
yaranması ölkənin inkişaf tarixində
böyük ictimai hadisələr, sinfi mübarizələr,
siyasi toqquşmalar dövrünə təsadüf
edir.
Dünya zəhmətkeşlərinin dahi rəhbəri Vladimir İliç Leninin "Asiyanın oyanması" sərlövhəli məqaləsində göstərdiyi kimi 1905-ci il rus inqilabi hərəkatı Asiyanı qəti olaraq oyatmışdı; orta əsr durğunluğunda yabaniləşmiş ?üz milyonlarla məzlum, əzilmiş əhali yeni həyat, insan hüququ, demokratiya uğrunda mübarizəyə qalxmışdı.
Mütləqiyyətə, kapitalizm və feodalizm cəmiyyətinin amansız qanunlarına, haqsızlıqlara qarşı xalqın qəzəb və etirazının, kin və nifrətinin coşub-daşdığı bir dövrdə həyatının mənasını xalqa xidmətdə görən Azərbaycan ziyalıları - ədiblər, incəsənət xadimləri, tarixi şəraitin çətinliklərinə baxmayaraq, öz yaradıcılıqlarını maarif və mədəniyyət məsələlərinə doğru yönəltdilər.
İnqilabi hərəkatın son dərəcə qüvvətləndiyi bu dövrdə Qori müəllimlər seminariyasını yenicə bitirib Bakıda müəllimliyə başlayan gənc Üzeyir Hacıbəyov da ən fəal surətdə "Şərq-Rus", "İrşad", "Tərəqqi" qəzetlərində mühərrirliyə başlayır, məqalələr, felyetonlar çap etdirir. O, bu yazılarında çar üsul-idarəsindəki bürokratlığı, hakim təbəqələrin kütbaşlığını, geriliyi, cəhaləti böyük bir hərarətlə tənqidə tutur.
Üzeyir Hacıbəyov da öz müasirləri olan Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov kimi, ümumiyyətlə, teatr sənətinin estetik təsir qüdrətindən səmərəli istifadəni vacib bilmiş və teatrı kütlələrin mədəniyyətə qovuşması üçün mühüm tərbiyə vasitələrindən biri hesab etmişdir.
Üzeyir Hacıbəyovun ilk opera əsəri "Leyli və Məcnun" düz 65 il bundai əvvəl - 12 (25 yanvar 1908-ci ildə - birinci rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra irticanın daha da azğınlaşdığı bir dövrdə tamaşaya qoyulmuşdur. İctimai və tarixi şəraitin çətinliklərinə baxmayaraq, bütün Yaxın və Orta Şərq xalqlarının, daha doğrusu bütün müsəlman Şərqi xalqlarının mədəniyyət tarixində birinci olaraq opera janrı və opera tamaşası məhz Azərbaycanda, Bakıda yarandı. Azərbaycan opera sənətinin ilk şah əsəri olan "Leyli və Məcnun"un yarandığı tarixi şəraitdə, tərəqqipərpər ziyalıların və o cümlədən gənc Üzeyir Hacıbəyovun cəsarətli çıxışları ilə bərabər, bəstəkarı bu tarixi işə həvəsləndirən daha nə kimi amillərin olması məsələsi də operaşünaslığımızı məşğul eden problemlərdən biridir. Bu barədə, bir qayda olaraq Üzeyir Hacıbəyovun öz sözlərinə istinad və müraciət edilir.
Məlumdur ki, Üzeyir Hacıbəyov Moskvada keçirilən birinci Azərbaycan incəsənəti ongünlüyü ərəfəsinda - 1938-ci il mart ayında çap etdirdiyi "Leyli və Məcnun"dan "Koroğlu"ya qədər" sərlövhəli məqaləsində belə yazır: "Leyli və Məcnun" necə yaranmışdır? Mən bu opera üzərində 1907-ci ildən işləməyə başlamışam. Lakin məndə bu ideya hələ xeyli əvvəl, təxminən 1897-1898-ci illərdə, yəni mən 13 yaşında ikən doğma şəhərim Şuşada həvəskar aktyorların ifasında "Məcnun Leylinin məzarı qarşısında" musiqili səhnəciyə baxdıqdan sonra yaranmışdı. Həmin tamaşa mənə o qədər dərin təsir bağışladı və o qədər məni həyəcanlandırdı ki, bir neçə ildən sonra Bakıya köçdükdə operaya bənzər bir şey yazmaq qərarına gəldim. Bunun üçün mən xalq yaradıcılığının klassik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etməyi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, əsərdəki dramatik hadisələrin inkişafını münasib tərzdə qurmaqdan ibarət idi".
Məlum olduğu kimi, istər daşıdığı məzmun, istərsə də musiqi forması etibarı ilə Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığının ən zəngin, ən bitkin və musiqi dramaturgiyası baxımından ən mürəkkəb qismi muğamatdır. Muğamat öz kompozisiyası etibarı ilə musiqinin iri formalı janrına mənsubdur. Muğamat xalq musiqi təfəkkürünün dərin mənalı, aydın və səlis ifadəli parlaq yaradıcılıq məhsuludur. Muğamatın bu qiymətli cəhətlərini və xüsusilə muğamatın geniş kütlə tərəfindən sevilən musiqi olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan operasının banisi Üzeyir Hacıbəyovun öz ilk opera əsərini məhz muğamat və xalq mahnıları əsasında tərtib etməsi təşəbbüsünün tamamilə həyati olması aydınlaşar.
Üzeyir Hacıbəyov özünün inqilabdan əvvəl yaratdığı bütün operalarında hansı muğamın hansı qəzələ daha müvafiq olduğunu və hansı səhnə şəraitində, hansı muğamdan istifadə etməyin daha münasib olduğunu böyük bir sənətkar zövqü və həssaslığı ilə müəyyənləşdirmişdir. Bu isə əsərdə psixoloji təbiiliyin yaranması və musiqi ifadəsinin münasib intonasiyalar üzərində qurulmasını təmin etmişdir.
Beləliklə, 65 il bundan əvvəl böyük Azərbaycan rejissoru və aktyoru Hüseyn Ərəblinskinin quruluşu və rejissorluğu, Azərbaycan teatrının fəxri Hüseynqulu Sarabskinin baş rolda iştirakı və görkəmli muğam ustası, mahir tarzən Qurban Primovun ürəklərə yol açan gözəl çalğısı ilə, birinci Azərbaycan professional bəstəkarı, Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə, onun bədii-ictimai təfəkkür tarixinə böyük bəstəkar, qüdrətli musiqi alimi kimi daxil olan Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası müqəddiməsinin ilk xoş sədaları səsləndi. Tamaşada iştirak edən solistlər və xor, orkestrin müşayəti ilə, könüllər və fikirlər hakimi dahi Füzulinin ürəkyaxıcı
Şəbi hicran yanar canım... - sözlərini oxumaqla Yaxın və Orta Şərq musiqi tarixində yeni və parlaq səhifənin açıldığını elan etdilər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”, 27
yanvar 1973 |
| |
|
| Daşıdığı
dərin məzmun, yüksək bədii keyfiyyəti
ilə müasir rus sovet musiqisini dünyanın
ən qabaqcıl musiqi sənəti səviyyəsinə
qaldıran qüdrətli bəstəkarlardan
S.Prokofyev. D.Şostakoviç, D.Kabalevski ilə
yanaşı Tixon Nikolayeviç Xrennikovun da adı
hörmətlə çəkilir.
O, 40 ildən bəri musiqi sənətinin bir
çox janrları üzrə yaratdığı
parlaq və bitkin əsərləri ilə geniş
dinləyici kütləsinin qəlbinə yol
tapmışdır.
Bu müddət ərzində bəstələdiyi
operalar, simfoniyalar, musiqili komediyalar, fortepiano,
violonçel, skripka üçün konsertlər,
kino-filmlərə, dram tamaşalarına yazdığı
əsərləri ilə yanaşı, bir-birindən
gözəl, mənalı və ürəyəyatan,
ruhu oxşayan mahnıları da böyük şöhrət
qazanmışdır. Xrennikov deyir:
- Mən musiqinin müstəsna qüdrətinə
qailəm. Mən özüm şəxsən
musiqinin insan cəmiyyətindəki ictimai-siyasi
və tərbiyəvi gücünün dəfələrlə
şahidi olmuşam...
Müasir mövzuda opera əsərləri yaradan
sovet bəstəkarları içərisində
məhz Xrennikov birinci olaraq özünün "Fırtınaya
doğru" adlı operasında dünya zəhmətkeşlərinin
dahi rəhbəri Vladimir İliç Lenin obrazının
təcəssümünə nail olmuşdur.
N.Y.Virtanın "Tənhalıq" romanı mövzusunda
bəstələnən "Fırtınaya doğru"
opera əsəri -Xrennikov musiqi yaradıcılığının
ən parlaq səhifələrindən biridir.
Bu əsər Sovet İttifaqının bir çox
şəhərlərində, o cümlədən
Moskva, Leninqrad, Kiyev, Sverdlovsk, Saratov, Xarkov, Qorki,
Daşkənd, Ulan-Ude, Kazan, Ufa, Alma-Atada və
həmçinin xarici ölkələrdə böyük
müvəffəqiyyətlə oynanılmışdır.
Maksim Qorkinin "Ana" romanı əsasında bəstələdiyi
eyni adlı operası da tarixi-inqilabi mövzuda
yazılan musiqi əsəri kimi dinləyicilərin
rəğbətini qazanmışdır.
Yazıçı Averkiyevin pyesi üzrə bəstələdiyi
"Frol Skobeyev" komik operasında qədim Rusiyanın
gündəlik məişətində təsadüf
edilən məzəli hadisələrdən,
gülməli əhvalatlardan danışılır.
Xrennikov musiqisi nikbinlik, gümrahlıq, səmimilik
duyğuları ilə aşılanmışdır.
Eyni zamanda incə yumor, məzəlilik, sağlam
gülüş əhval-ruhiyyəsi də onun
yaradıcılığının əsas məziyyətlərindən
biridir.
Böyük istedad sahibi olan Tixon Xrennikov həm
də mahir pianoçudur. O, hələ tələbəlik
illərində fortepiano ilə simfonik orkestr üçün
bəstələdiyi birinci konsertini 1935-ci ildə
Leninqradda keçirilən ikinci beynəlxalq incəsənət
festivalında müvəffəqiyyətlə
ifa etmiş və sonradan bu əsər bir çox
pianoçunun repertuarına daxil edilmişdir.
Müəllif fortepiano ilə simfonik orkestr üçün
ikinci konsertini də dəfələrlə istər
Vətənimizdə, istərsə də xarici
ölkələrdə ifa etmişdir. O, bu əsərini
Bakıda da çalmış, filarmoniyamıza
toplaşan Azərbaycan dinləyiciləri müəllifi
hərarətlə qarşılamışlar.
Söhbətlərinin birində Xrennikov belə
deyir:v - Mən musiqi aludəçisiyəm. Əgər
musiqidən başım ayılsa, bəlkə
başqa bir şeyə də meylim olardı.
Bəstəkar var gücünü, bütün
vaxtını məhz ona - musiqiyə sərf
etməlidir.
Buna baxmayaraq, Xrennikov müstəsna zəhmətsevərliyi
sayəsində ictimai işlərdə də
fəal çalışır və çox səmərəli,
faydalı, lazımlı işlər görür.
Gözəl işgüzarlığına görə
də öhdəsinə götürdüyü
işləri layiqincə yerinə yetirir. O, Sov.İKP
Mərkəzi Təftiş Komissiyasının
üzvü, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, SSRİ
Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi,
Sülhü Müdafiə Komitəsinin üzvü
kimi şərəfli vəzifələr daşıyır.
Bütün bu işləri ilə yanaşı
professor T.Xrennikov bir müəllim kimi də səmərəli
çalışır, istedadlı tələbələrinin
yüksək bəstəkarlıq texnikasına
mükəmməl yiyələnməsinə
xüsusi diqqət yetirir.
Xrennikovun "Yüz şeytan və bir qız" adlı
operettasında komsomolçuların avam, dindar
təriqətçilərlə mübarizəsi
vəsf edilir. Bu əsər Vətənimizin
bir çox şəhərlərində, o cümlədən
Bakıda, Ş.Qurbanov adına Azərbaycan Dövlət
Musiqili Komediya Teatrında oynanılmışdır.
Tixon Xrennikov öz məhsuldar, səmərəli,
parlaq yaradıcılığının yetkin,
dolğun və mənalı çağında
yaşayır. Musiqini sevən və duyan sovet
xalqı arzu edir ki, T. Xrennikov tükənməz
çalışqanlığı, dərin ilhamı,
coşğun yaradıcılıq iqtidarı
ilə bundan sonra da sovet musiqi sənətini öz
yeni əsərləri ilə zənginləşdirsin.
“Ədəbiyyat və incəsənət”, 16
iyun 1973
|
 |
 |
|
|
|
