Musiqinin qulaqları oxşayan xoş sədalarını
bütün incəlikləri ilə, dəqiq
surətdə kağız üzərində
qeydə alan not yazısının nə zaman
və hansı şəraitdə ixtira edildiyi
haqqında jurnalımızın builki birinci
nömrəsində dərc olunmuş məqalədə
göstərilmişdi ki, hazırda bütün
dünya xalqları tərəfindən qəbul
edilmiş müasir ümumi not yazısı
vaxtı ilə hər xalqın özünə
məxsus ayrıca şərti işarələrdən
ibarət olmuşdur. Xalqlar musiqi səslərini
qeydə almaq işində əvvəllər
əsas etibarı ilə yazı əlifbasının
hərflərindən və eləcə də
riyazi rəqəmlərdən ibarət olan
işarələr tərkibindən istifadə
etmişlər. Bu işarələr, təbiidir
ki, musiqinin olsa-olsa yalnız təxmini qeydə
alınmasını təmin edə bilərdi.
İllər boyu işlənib təkmilləşdirilmiş
müasir not yazısında da bir çox nöqsanların
olduğunu, onun da tam dəqiq bir qeydə malik
olmadığını etiraf etsək, onda qədim
not işarələrinin təxminiliyi, təqribiliyi
daha təbii görünər.
Müasir beynəlxalq not yazısı millətlər
arasında yayıldığı vaxtdan çox-çox
əvvəl, hər xalqın özünə
məxsus işlətdiyi musiqi işarələrinin
özü də müəyyən müddət
ərzində təkmilləşməyə
doğru inkişaf prosesi keçmişdir.
Hər xalqın işlətdiyi əlifba hərfləri
ilə riyazi rəqəmlərin birgə əlaqələndirilməsi
əsasında düzələn not yazısına
Qərbi Avropada tabulatura deyilir. Qərbi Avropa
xalqlarının tabulaturası latın əlifbası
və riyazi rəqəmlərin uyğunlaşdırılması
yolu ilə tərtib edildiyi kimi, ərəb,
fars, özbək, Azərbaycan və başqa
Yaxın Şərq xalqlarının tabulaturası
da o zamanlar Yaxın Şərqdə işlənən
ərəb əlifbası ilə riyazi rəqəmlərin
əlaqələndirilməsi əsasında
tərtib edilmişdir.
Maraqlı burasıdır ki, Yaxın Şərq
xalqlarının musiqi tarixi və nəzəriyyəsi
ilə məşğul olan Qərb musiqişünasları
(görkəmli ingilis musiqi alimi Henri Corc Farmer,
məşhur fransız alimləri J. Ruan, M.
Hüar, alman musiqi alimi Q. Riman və başqaları)
Yaxın Şərq musiqişünaslarının
elmi əsərlərinin ərəb dilində
yazıldığına əsaslanaraq, bu musiqişünasların
hamısının ərəb olduğunu zənn
etmişlər. Onlar orta əsrlərdə bütün
Yaxın Şərqdə ərəb dilinin
yeganə elmi dil (Qərbi Avropada latın dili
olduğu kimi) olduğunu nəzərdən
qaçırmışlar.
Hələ qədim zamanlarda Yaxın Şərq
ölkələrində bir çox alim musiqi
əsərlərinin kağız üzərində
qeydə alınmasına çalışmış,
müxtəlif üsul və qaydalar irəli
sürmüşdür. Məsələn, IX
əsrin görkəmli ərəb musiqişünası
İshaq ibn İbrahimin (767-849) xəlifə
Əl-Vasiq-billahə təqdim etdiyi "Kitab-ül-nəğm
və-əl-iqa`" ("Musiqi təranələri
və ölçüləri kitabı") əsərində
musiqi parçalarının qeydə alınması
yolunda elmi təşəbbüs göstərdiyi
bizə məlumdur.
İshaq ibn İbrahimin şagirdi, dövrünün
ən məşhur xanəndə və musiqişünası
Ziryabın bu sahədəki fəaliyyəti
daha böyükdür. Ziryab öz müəllimindən
aldığı təlim sayəsində elm
və fənnin bir çox sahələrinə
vaqif olur. Lakin o, elm və sənət aləmində
öz müəllimi İshaq ibn İbrahim ilə
yarışa bilməyəcəyini görüb
yaşadığı Bağdad şəhərini
tərk edir, əvvəlcə Misrə, sonra
bəni-Üməyyə xilafətinin Əndəlisdəki
canişini əmir Əbdülrəhman Saninin
dəvəti üzrə Kordova şəhərinə
gəlir. Burada ədəbiyyat və incəsənətin
inkişafı yolunda var qüvvəsini sərf
edir. On mindən artıq təsnif və havacat
bilən, musiqi aləmində bir çox yeniliklər
yaradan Ziryab ud musiqi alətinə beşinci
simi əlavə etmiş və udun daha zərif
səslənməsi üçün onun ağac
qabığından olan mizrabını qartal
qanadından düzəldilən mizrabla əvəz
etmişdir.
Orta əsr müsiqisinin ən görkəmli
nümayəndələrindən biri olan Əbu
Nəsr Məhəmməd ibn Tərxan əl
Farabi (865 -950; onun yazdığı "Kitab-əl-musiqi
əl-kəbir" əsərinin əlyazması
Londondakı Britaniya Dövlət Muzeyində
saxlanılır) musiqi səslərini bir-biri"nin
daxilində yerləşdirilən müxtəlif
rəngli 9 dairəvi xətt vasitəsilə
ifadə etməyə çalışmışdır.
Şərq musiqisi üçün tabulatura
yaratmaq işində müxtəlif tarixi dövrlərdə
alimlərin göstərdikləri təşəbbüslər
təəssüf ki, çox vaxt intişar tapmır,
səmərəsiz qalırdı. Daha doğrusu,
bu və ya başqa bir alimin tərtib etdiyi üsul
küll halında musiqiçilər tərəfindən
qavranıla bilmirdi, çünki bu üsullarda
olan həddən ziyadə təfərrüat
və şərtiliklər, tərtib olunan tabulatura
qaydasını çox mürəkkəb hala
salırdı. Nəticədə hər hansı
bir alimin düzəltdiyi not yazısı yalnız
özünə bəlli olurdu. Bundan əlavə,
tərtib olunan tabulatura işarələri musiqi
mətninin cüzi bir cəhətini qeydə
ala bilirdi.
Belə bir şəraitdə XIII əsr Azərbaycan
musiqişünası Səfiəddin-Əbdül
Mumin Urməvinin yaratdığı tabulatura
daha mükəmməl və daha dəqiq hesab
edilməlidir. Yəqin ki, Urməvi bu işində
özündən əvvəlki görkəmli
musiqi alimlərindən Xəlil ibn Əhmədin
(- 786) "Musiqidə və şerdə ölçü
qaydaları" və "Musiqi kökləri" adlı
kitablarında, mosullu İbrahimin (742-803) ud musiqi
alətini şəhr etdiyi risaləsindən,
görkəmli İran musiqişünası
Əbülfərəc İsfahaninin (897-ci ildə
İsfahan şəhərində doğulmuş,
967-ci ildə Bağdadda vəfat etmişdir)
"Kitab-ül-ağani" ("Nəğmələr
məcmuəsi") əsərindən və nəhayət
Əbu Nəsr Farabinin elmi kitablarından geniş
və səmərəli surətdə istifadə
etmişdir.
Səfiəddin Urməvinin təklif etdiyi not
yazısı da mürəkkəb olduğundan
Şərq musiqiçiləri arasında geniş
yayıla bilməmişdir. Lakin, onun icad etdiyi
not yazısı daha dəqiq, daha mükəmməl
olduğundan indi biz onun "Kitab-ül-ədvar"
təzkirəsindəki tabulaturaları şərh
etməklə 800-1000 il bundan əvvəl Azərbaycan
musiqisinin necə, nə şəkildə və
nə tərzdə olması barədə müəyyən
məlumat əldə edirik.
Hər bir musiqiçi, hər bir bəstəkar
yeni əsər üzərində çalışdığı
zaman, ya da yeni musiqi əsərini not yazısına
köçürtdükdə bu əməliyyatı
adətən müəyyən bir musiqi alətindən
istifadə yolu ilə həyata keçirir. Məsələn,
bu gün opera, balet, ya da simfonik əsər
üzərində çalışan müasir
bəstəkarın yaradıcılıq prosesində
istifadə etdiyi musiqi aləti pianodur. Ola bilər
ki, piano yazılan əsəri ifa edəcək
orkestrin tərkibində olmasın. Lakin buna
baxmayaraq əsər bəstələndiyi, həm
də not yazısına köçürüldüyü
zaman pianonun rolu çox böyükdür. Çünki,
bəstəkar yazdığı əsəri,
əksər hallarda, pianoda çalaraq yaradır.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda və ümumiyyətlə
Yaxın Şərq ölkələrində
musiqiçilərin istifadə etdikləri əsas
musiqi aləti ud olmuşdur.
Getdikcə təkmilləşdirilən ud simli
musiqi aləti orta əsr Şərq musiqi alətləri
arasında uzun illər mühüm yer tutmuşdur.
Ürməvi musiqini kağız üzərində
qeyd etdikdə əsas etibarı ilə udu nəzərdə
tutduğunu və uddan istifadə etdiyini bildirir.
Odur ki, indi biz də Urməvinin not yazılarını
şərh edib müasir not yazısı sisteminə
köçürmək istədikdə hər
şeydən əvvəl udun quruluşunu ətraflı
surətdə öyrənməliyik.
Udun quruluşu haqqında ilk əvvəl geniş
izahat verən, onu ətraflı surətdə
şərh və təhlil edən Şərqin
böyük musiqi ustadı Əbu Nəsr Farabi
olmuşdur. Farabi "Kitab-ül-musiqi-i kəbir"
kitabında yazır ki, ud əvvəllər
dörd simdən ibarət musiqi aləti idi.
Sonradan ona beşinci sim əlavə olundu. Həm
də daha gur, daha güclü səslənsin
deyə, hər bir sim qoşalaşdırıldı
(tardakı ağ simlər ilə sarı simlər
kimi).
Udda bəm simdən zilə doğru hər
qoşa simin öz adı vardır: bəm,
misləs, məsna, zir, hadd.
Hər qoşa sim öz-özlüyündə
kainatın varlığını təşkil
edən ünsürlərlə: ab (su), atəş,
xak (torpaq) və bad (külək) ilə əlaqələndirilir.
Ən zil sim olan beşinci qoşa sim isə
itilik, kəskinlik məfhumunu ifadə edən
hədd adlandırılmışdır.
Udun hər ayrı qoşa simləri arasındakı
interval (yüksəkliyi etibarı ilə iki
səs arasındakı məsafə. Orta əsr
musiqi təzkirəçiləri bunu "bö`d",
cəm halında isə "əl-ab`ad" adlandırmışlar)
xalis kvartaya (tarda boş sarı sim ilə boş
ağ sim arasındakı interval qədər)
bərabərdir.
Udun qolu tarın qoluna nisbətən çox
qısadır. Odur ki, udun qoluna cəmisi 7 pərdə
sığışdırıb bağlamaq mümkün
olmuşdur. Bu pərdələrdən beşi
əsas, ikisi əlavə, köməkçi
pərdə sayılır. Qədim musiqi kitablarında
bu pərdələrə dastan deyilir. Hər
dastanın öz adı var. Bu adlar çalğı
zamanı simləri pərdəyə sıxan
barmaqların adı ilə əlaqələndirilmişdir.
Udun əsas dastanları (pərdələri)
bunlardır:
S a b b a b a - şəhadət barmağı
- birinci barmaq;
V o s t a - orta barmaq - ikinci barmaq;
B e n s e r - adsız barmaq - üçüncü
barmaq;
X i n s i r - çeçələ barmaq - dördüncü
barmaq.
M ü t l ə q (yəni boş sim) ilə
sabbaba pərdəsi arasında iki pərdə
bağlanır ki, bunlardan birincisinə "zaed",
ikincisinə isə "mücənnəb" adı
verilmişdir. Eləcə də sabbaba pərdəsi
ilə benser pərdəsi arasındakı vosta
pərdəsi də bir-birindən müxtəlif
yüksəklikdə olan iki pərdədən
ibarət olaraq bağlanır. Bunların birincisinə
"vosta-ül-furs" (bu, "vosta-ül-fars" kimi də
oxunur ki, İran musiqişünasları bu pərdəni
"vosta-yi İrani" adlandırmışlar), o
birisinə isə "vosta-zol-zol" adı verilmişdir.
Beləliklə, udun qolu üzərinə bağlanmış
yeddi pərdə (dastan) ilə boş sim (mütləq)
birlikdə hər simin səkkiz müxtəlif
səs verməsini təmin edir. Həm də
yeddinci (xinsir) pərdənin verdiyi səs ilə
sonradan ardıcıl olaraq zilə tərəf
gələn hər boş simin səsindəki
hündürlüyün eyni olduğunu (məhz
buna görə də dahi ustad Urməvi bunları
eyni işarə ilə qeydə alır) nəzərdə
tutsaq musiqi alətində 36 müxtəlif yüksəklikdə
səsin əldə edilə biləcəyini
görərik.
Urməvi ərəb əlifbasının əbcəd
hərfləri tərtibinin sırası ilə
gələn işarələrlə hər
bir səsi ayrı-ayrılıqda qeydə alır.
Əbcəd hesabında birinci hərfin (əlif)
bir (1) rəqəmini ifadə etdiyini və "lo"
hərfinin 36 rəqəminə bərabər
olduğunu nəzərdə tutsaq, ud musiqi alətinin
hər bir səsinin müəyyən bir hərf
ilə qeydə alınmasının mümkün
və təbii olduğunu aydın surətdə
görərik.
Musiqi səslərinin əlifba hərfləri
ilə qeydə alınması Qərbi Avropada
hələ çox uzaq keçmişdən ta
bu günə qədər geniş yayılmışdır.
Hazırda bəzi hallarda latın əlifbası
hərflərindən istifadə edilir. Burada
bir-birinə paralel olan beş xətdən istifadə
yolu ilə tərtib olunmuş not işarələrindən
əlavə latın hərfləri ilə də
ayrı-ayrı səslər qeydə alınır.
Məsələn, C - "do" notunu, D - "re" notunu,
Cis - "do diyez" notunu, B - "si bemol" notunu, H - "si"
notunu ifadə edir. Lakin əlifba hərfləri
qeydə alınan ayrı-ayrı musiqi səslərinin
ölçüsünü, yəni hər səsin
ayrılıqda nə qədər uzadılmasının
lazım gəldiyini göstərmir. Beləliklə,
musiqi sənətinin əsasını təşkil
edən melodiyanın əlamətdar cəhətləri
ondan ibarətdir ki, səslərin bir-biri ilə
qarşılıqlı münasibətdə
olmasını əlifba hərfləri ilə
bir təhər ifadə etmək mümkündürsə,
həmin səslərin təşkilində
çox əhəmiyyəti olan ölçü,
ritm, ahəng cəhətlərinin əlifba
hərfləri vasitəsilə ifadə edilməsi
heç də mümkün olmur. Hərflərdən
ibarət tabulaturaların əsas çatışmaz
cəhəti də elə bundan ibarətdir.
Urməvi ud musiqi alətində səslənən,
əldə edilən hər bir səsin (alətə
bağlanmış simlər və nəsb edilmiş
pərdələr üzrə) əbcəd
hərfləri ilə qeydə alınması
qaydasını yuxarıdakı sxem ilə göstərmişdir.
“Elm və həyat”, ¹ 7, 1964
