Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm
maqomayevin anadan olmasının 80 illiyi münasibəti
ilə
Həyatın qəribə təsadüfləri
var. Kimin ağlına gələrdi ki, Qarabağın
Ağcabədi qəsəbəsində, eləcə
də yüz kilometrlərlə uzaqda, indiki
Çeçen-İnquş Muxtar Respublikasının
Qroznı şəhərində eyni ildə,
eyni ayda, eyni həftədə, eyni gündə
və kim bilir, bəlkə də eyni saatda iki
körpə dunyaya gələcək, bir qədər
sonra onlar eyni vaxtda Qori şəhərindəki
müəllimlər seminariyasında təhsil
alacaq və ümumi fənlərlə yanaşı
musiqi savadına da yiyələnəcək,
seminariyanı müvəffəqiyyətlə
bitirib ibtidai məktəblərdə birgə
dərs deyəcək, nəhayət iki bacıya
evlənən bu bacanaqlar əl-ələ verib
bütün bacarıqlarını Azarbaycan
opera sənətinin inkişafına sərf
edəcəklər.
Xalqımızın görkəmli musiqi xadimləri
olan Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm
Maqomayev bütun ömrləri boyu Azərbaycan
musiqi mədəniyyətinin inkişafı,
çiçəklənməsi uğrunda yorulmadan,
mətanətlə çalışmışdır.
Yaradıcılıqlarının yeniliyi, orijinallığı
etibarı ilə hər iki bəstəkar musiqi
tariximizdə xüsusi və fəxri yer tutur.
Onların əsərləri sözün həqiqi
mənasında milli bir sənətdir. Bununla
yanaşı iki bəstəkarın musiqi dili
bütün xalqlar üçün aydındır.
Öz doğma xalq musiqisinin incilərini mükəmməl
surətdə mənimsəyən və eyni
zamanda Avropa musiqi mədəniyyətindən,
xüsusən rus musiqi sənəti ənənələrindən
məharətlə istifadə edən bu iki
sənətkarın yaradıcılığı
bütün sovet xalqları üçün
əziz və doğmadır.
Azərbaycan opera sənətinin banisi Üzeyir
Hacıbəyovun musiqi fəaliyyətinə
başlamağı irtica illərinə təsadüf
edir. Birinci rus inqilabı məğlub olduqdan
sonra çar hökuməti daha da azğınlaşır.
Hər cür azad fikirlilik amansız surətdə
təqib olunur.
Bu dövrdə irtica Azərbaycana da keçir.
Çar məmurlarının göstərişi
ilə Azərbaycanın da yüzlərlə
oğulları edam edilir və həbsxanalara
salınır. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan
mədəniyyəti öz inkişafından
qalmır. İnqilab məğlub olmasına
baxmayaraq xalqın gözünü açır.
Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər
Sabir, Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy
Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov kimi demokratik
fikirli yazıçıların qüdrətli
bir dəstəsi meydana gəlir. Onlar bədii
ədəbiyyat və ümumiyyətlə maarif-mədəniyyət
sahəsində geniş fəaliyyətə
başlayırlar. Bu iti qələm sahiblərinin
burjua-mülkədar zülmətinə, irticaya
qarşı apardıqları mübarizədə
gənc Üzeyir də istedadlı bir mühərrir,
dramaturq və bəstəkar kimi yaxından
iştirak edir. Bu dövrdə onun, Azərbaycanın
dahi şairi Füzulinin məşhur poeması
əsasında yaratdığı "Leyli və
Məcnun" operası (ilk dəfə 25 yanvar
1908-ci ildə oynanılmışdır) qaranlıq
mühitdə yandırılmış bir məşəl
kimi bütün Şərq aləmi musiqisinə
işıq saçdı. Əsərin böyük
müvəffəqiyyət qazanmasından ruhlanan
gənc müəllif ardıcıl olaraq "Şeyx
Sənan", "Rüstəm və Söhrab", "Əsli
və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşudbanu"
operalarını bəstələyir. Bu əsərlərin
məzmunu xalq məhəbbət dastanlarından
alınmışdır. Müəllif burada
saf məhəbbət, fədakarlıq, zəhmətsevərlik,
müəyyən peşəyə yiyələnmək,
dini ehkamların törətdiyi fəlakətlər
və sair kimi problematik məsələləri
tərənnüm edir.
Üzeyir Hacıbəyov həm görkəmli
bəstəkar, həm də istedadlı ədib
və dramaturq idi. Bir yazıçı kimi o,
M. F. Axundov dramaturgiyasının ənənələrini
davam etdirməyə çalışmışdır.
"O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" operettaları
(hətta buradakı musiqi nömrələrini
şərti olaraq, nəzərə almasaq belə)
özlüyündə bitkin və kamil komediya
əsərləridir. O zaman ədəbiyyatımızda
əsas yaradıcılıq metodu olan tənqidi
realizm üsulunda yazılmış bu əsərlərdə
inqilabdan əvvəlki Azərbaycanın ictimai
həyatında davam etməkdə olan köhnə
adət və ənənələr, eybəcərliklər,
çirkinliklər, cəhalət və nadanlıq
dünyasında cövlan edən məşədibadlar
və onun ətrafına toplaşmış
qoçu Əskər, satqın və şərəfsiz
burjua ziyalılarının mənəvi yoxsulluğu,
alçaq təbiətləri ifşa olunur.
Üzeyir Hacıbəyovun musiqi yaradıcılığı
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra
çiçəklənib yüksək mərhələyə
çatdı və onu ölkəmizin, eləcə
də dünyanın ən böyük dahi
sənətkarları sırasına çıxardı.
Onun uzun illərdən bəri əldə etdiyi
yaradıcılıq təcrübələri,
Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları üzrə
apardığı dərin tədqiqat işləri,
Avropa və xüsusilə rus opera sənəti
nailiyyətlərinə yiyələnmək
nəticəsində bəstələdiyi "Koroğlu"
operası bütün sovet opera yaradıcılığının
böyük qələbəsidir. Bu operanın
əsas məziyyəti orasındadır ki,
burada təsvir olunan hadisələrin uzaq keçmişdə
baş verdiyinə baxmayaraq, "Koroğlu" müasir
bir əsər kimi səslənir, müasir
bir tamaşa kimi qarşımızda canlanır.
"Koroğlu" xalqımızın ürəkdən
sevdiyi sənət əsəridir. Təsadüfi
deyildir ki, Böyük Vətən müharibəsi
illərində Azərbaycan oğulları Koroğlu
mahnısını oxuya-oxuya döyüşə
getmişlər.
O, sabah da bizimlə addımlayır
yanaşı,
"Koroğlu"dan oxuyur yenə zəfər ordumuz.
Ey Füzuli şerinin bir bəstəkar qardaşı,
Şöhrət tapdı adınla bizim ana yurdumuz.
S. Vurğun.
Azərbaycanda opera sənətinin və professional
kompozitorluq fəaliyyətinin əsasını
qoyan "Koroğlu" operasının müəllifi
Üzeyir Hacıbəyov xalqımızın
şərəfli övladlarından biri kimi,
öz xalqının mədəni yüksəlişi
üçün daim çalışan bir sənətkar
olmuşdur.
Üzeyir Hacıbəyovun yaxın məsləkdaşı
Müslüm Maqomayev də Azərbaycan opera
sənəti sahəsində olduqca fəal çalişmışdır.
1911-ci ildən ta son nəfəsinə qədər
(1937-ci ildə vəfat etmişdir) Azərbaycan
operasının əsas dirijoru vəzifəsində
çalışan Müslüm Maqomayev, həm
də zəmanəsinin görkəmli bəstəkarı
olmuşdur. Onun "Şah İsmayıl" operası
(librettosu istedadlı Azərbaycan şairi Mikayıl
Müşfiqin atası İsmayılzadə
Mirzə Əbdül-Qədir Vüsaqinindir)
muğam operalarından "Şahsənəm",
"Nərgiz", "Koroğlu" kimi opera əsərləri
formasına keçmək üçün bir
körpü rolunu oynamışdır. Bəstəkar
bu əsər üzərində uzun illər
çalışmışdır. İlk dəfə
1919-cu ildə böyük Azərbaycan artisti
və rejissoru Hüseyn Ərəblinskinin rejissorluğu
ilə oynanılmış "Şah İsmayıl"
operası, 1924-cü ildə təzədən
redaktə olunaraq tamaşaya qoyulmuşdur. Bu
redaktədə müəllif, Azərbaycan muğamlarından
bəzilərini (əsas etibarı ilə birinci
pərdədə Aslan şah ilə Rəmmal
səhnəsində "Çargah" muğamını)
Azərbaycan professional musiqisində ilk təcrübə
olaraq simfonik orkestr üçün bəstələmişdir.
O zaman "muğamları nota salmaq mümkün
olan iş deyil, bunu heç kəs bacarmaz" - deyə
hay-küy salan bəzi şəxslərin əsassız
iddiasına qəti cavab olan bu təşəbbüsündən
özü də çox razı qaldığındandır
ki, Müslüm Maqomayev, bir müddət "Çargah"
sözünü özü üçün
təxəllüs kimi qəbul etmişdir. Afişalarda,
elanlarda, tamaşa proqramlarında Müslüm
bəy Maqomayev əvəzinə, Müslüm
bəy Çargah yazılırdı.
Azərbaycan operasında ilk dəfə müasir
mövzuda əsər yazan bəstəkar Müslüm
Maqomayev olmuşdur. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin
qurulmasının 15-ci ildönümü münasibəti
ilə ilk dəfə olaraq nümayiş etdirilən
"Nərgiz" operasında Azərbaycan xalqının
əbədi azadlığa çıxması,
bəy-xan əsarətindən qurtarıb öz
mədəniyyətinə sahib olması kimi
tarixi hadisələr qələmə alınmışdır.
"Nərgiz" operasında cəsarətli, igid,
qorxmaz Azərbaycan qadınının bədii
surəti parlaq cizgilərlə tərənnüm
edilir. Nərgiz öz xalqının azadlığı
uğrunda kişilərlə yanaşı mübarizə
aparan tipik Azərbaycan qadınının obrazıdır.
O, həm qəhrəmandır, həm də
son dərəcə lirik və səmimi ürəyə
malik bitkin bir surətdir. "Nərgiz" operasının
bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki,
burada zəhmətkeş xalq kütləsi hadisələrə
biganə baxan tərzdə yox, əksinə,
böyük qüvvəyə malik olan mübariz
kimi göstərilmişdir.
Müslüm Maqomayev Azərbaycanda ilk dəfə
olaraq kinofilmlərə musiqi bəstələyən,
radioda musiqi verilişlərini təsis edən
və ona rəhbərlik edən, Azərbaycan
xalq mahnıları və oyun havaları əsasında
kiçik formalı simfonik əsərlər
yaradan görkəmli bir sənətkar olmuşdur.
Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm
Maqomayevin yaradıcılıq yolu - incəsənəti
dərin həyati gerçəkliyə çağıran,
incəsənətə mübariz siyasi istiqamət
verən, incəsənəti mərd təbiətli
xalqımızın tərbiyə işinə
yönəldən, Kommunist Partiyasının
müdrik rəhbərliyi sayəsində inkişaf
edib adətən musiqidə xəlqilik uğrunda,
realizm uğrunda, sosialist sənəti uğrunda
yorulmadan çalışmaq yoludur.
“Elm və həyat”, ¹ 12,1965
