XX əsr Azərbaycan musiqisinin ən parlaq simalarından biri olan Əfrasiyab Bədəlbəylinin musiqişünas kimi qoyub getdiyi zəngin irsdə terminologiya ilə bağlı tədqiqatlar xüsusi yer tutur. Terminoloji problemlər bu gün də milli musiqişünaslığımızın ən maraqlı və eyni zamanda mürəkkəb məsələlər dairəsini əhatə edir.

Bu, birdəfəlik həlli mümkün olmayan problemlərlə bağlı olan, musiqi elminin inkişafı ilə bərabər daim dəyişən, yeniləşən, çox işlənən yüzlərlə söz və terminlər üzərində dərin araşdırmalar tələb edən bir tədqiqat sahəsidir. Ötən əsrin 50-ci illərində Azərbaycan dilində musiqi terminologiyası üçün baza işlənib hazırlanması kimi çətin və məsuliyyətli bir işin məhz Ə.Bədəlbəyliyə həvalə edilməsi təsadüfi deyildi.

Universitetin Şərq fakültəsini linqvistika ixtisası üzrə bitirmiş Ə.Bədəlbəyli musiqinin tarixi və nəzəriyyəsinə dair ensiklopedik biliklərə malik idi; o, Şərq dillərini də, rus dilini də bilirdi, Şərq və Qərb ədəbiyyatına yaxşı bələd idi. Ə.Bədəlbəyli Azərbaycan dilinin əsil «esteti» idi, gözəl qələm sahibi, söz ustası kimi tanınmışdı. Özünün ilk terminoloji lüğəti üzərində işə başladığı zaman o, bəstəkar kimi də, tənqidçi-publisist, jurnalist, tərcüməçi kimi də zəngin təcrübə əldə etmişdi. Bütün bunlar Ə.Bədəlbəylinin terminoloji axtarışlarını düzgün yolla aparmasını və bu sahədə mühüm nailiyyətlərini təmin edən əsas şərtlər olmuşdu.

Ə.Bədəlbəylinin 1969-cu ildə nəşr edilmin «İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti»nin nümunəsində alimin Azərbaycan dilində musiqi terminologiyasının işlənib hazırlanması işində tutduğu mövqe, onun işlək söz və terminlərin doğma dilimizə tərcüməsi zamanı riayət etdiyi başlıca prinsiplər barədə aydın təsəvvür əldə edə bilərik. Ümumi sayı 2000-dən artıq olan həm Azərbaycan musiqi terminləri, həm rus dilində işlənən, həm də Avropa dillərindən alınma söz və terminlərin mənasını müfəssəl açıqlayaraq tərcüməsini təqdim edən «İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti» əslində ənənəvi lüğət çərçivəsindən xeyli kənara çıxan zəngin informasiya mənbəyi, unikal bir terminoloji tədqiqatdır.

Azərbaycan dilində inkişaf edən musiqişünaslığımızın bu günki nailiyyətlərini inkar edə bilməsək də, etiraf etməliyik ki, rus və xarici dillərdən alınma söz və terminlərin tətbiqində Ə.Bədəlbəylinin 50-ci illərdə qeyd etdiyi qarmaqarışıqlığa hələ də son qoya bilməmişik. Hesab edirəm ki, bu gün tərcüməsində müxtəlifliyin mövcud olduğu bir çox musiqi terminlərinin Ə.Bədəlbəyli tərəfindən verdiyi qarşılıqlarına müraciət edə bilərik.

Gətirəcəyim nümunələr hazırda musiqi elmində də, tədris prosesində və tərcübədə də çox işlətdiyimiz terminlərdir. Məsələn, rus dilindəki «вводный тон» terminini Azərbaycan dilində «aparıcı ton» kimi işlədirik. Halbuki, nə rus dili baxımından, nə də həmin tonun funksiyası baxımından bu tərcümə dəqiq deyildir. Ə.Bədəlbəyli isə bunu «çatdırıcı ton» adlandırmaqla həm rusca «вводить» sözünün məqsədəuyğun mənasını, həm də 7-ci pillənin T-ya çatdırıcı funksiyasını dəqiq ifadə edən termini təklif edir.

Rusca «задержание» termininin hazırda işlətdiyimiz «gecikmə» kimi deyil, Ə.Bədəlbəylinin verdiyi «ləngimə» kimi işlədilməsi, «неаккордовые тоны» termininin isə bu gün tətbiq etdiyimiz «qeyri-akkord tonlar» deyil, «akkorddan xaric tonlar» kimi tərcüməsi, zənnimcə, daha düzgündür. «Проходящий тон» termininin «keçici ton» kimi tərcüməsi əvəzinə isə Ə.Bədəlbəylinin verdiyi «aralıq ton» tərcüməsi daha məqsədəuyğundur, belə ki, həmin tonların funksional mövqeyini daha dəqiq bildirir; almanca bunların «durchgangston» («vasitəsilə» deməkdir) adlanması da bunu bir daha sübut edir. İndiyə kimi dürüst qarşılığını tapa bilməyərək elə rus dilindəcə işlətdiyimiz «предъем» termininin Ə.Bədəlbəyli tərəfindən verilmiş tərcüməsi – «qabaqcasəs» – dilimizin ahəngdarlığını pozsa da, musiqi prosesindəki mahiyyətini düzgün açır. «Yönəlmə» adlandırdığımız hadisəni- müvəqqəti olaraq bir tonallıqdan digərinə keçidi – Ə.Bədəlbəyli «sapma» adlandıraraq, onun mahiyyətini tam açmaq üçün farsca qarşılığını da («enheraf») gətirir ki, bu da tamamilə düzgündür, belə ki, «yönəlmə» dedikdə biz həmin hadisəni məhz «yönəldiyimiz» tonallıq baxımından səciyyələndiririksə, «sapma» termini bunu əsas tonallıq mövqeyindən izah edir. Almanca bu terminin – «ausweichung» adlanması («aus»-dan; «dən» şəkilçisidir, yəni «əsas tonallıqdan») da bunu sübut edir.

Rusca həm «звук», həm «голос» sözləri «səs» mənasını verdiyinə görə, «трезвучие» və «трехголосие» terminlərinin tərcüməsində də dolaşıqlıq var. Hazırda «трезвучие» – «üçsəsli» və ya «üçsəslik» kimi, «трехголосие» – «üçsəsli» və ya «üçsəslilik» kimi işlədilir. Ə.Bədəlbəyli isə «трехголосие»ni «üçsəslilik», «трезвучие»ni isə «üçhəmsəda» adlandırır. «Üçhəmsəda»nı bir qədər köhnəlmiş, mürəkkəb söz hesab edənlər müəyyən dərəcədə haqlı olsalar da, buradakı «həm» – rusca «созвучие» sözündəki «co» hissəciyinin mənasını ifadə edir ki, bu da üçsəslikdəki ahəngdarlığa işarə kimi tamamilə doğrudur. Bu misallar Ə.Bədəlbəylinin belə bir düzgün mövqeyini nümayiş etdirir ki, o, ilk növbədə musiqiçi kimi çıxış edir, yəni hər bir terminin mahiyyətini dəqiqliklə açan optimal tərcümə variantını tapmağa çalışır.

Misal gətirdiyim nümunələr Ə.Bədəlbəylinin işləyib hazırladığı, lakin bu gün də istifadəsində müxtəliflik olan terminlərin cüzi bir hissəsidir. Şübhəsiz ki, hazırda işlətdiyimiz bütün terminləri bir kənara qoyub, yalnız Ə.Bədəlbəylinin təklif etdiyi variantlardan istifadə edə bilmərik. Lakin ruscadan və xarici dillərdən işlək söz və terminləri tərcümə edən hər bir musiqişünas onun rəhbər tutduğu əsas prinsipə riayət etməli, sadəcə sözün hərfi mənasını deyil, onun mahiyyətini dəqiq bildirən qarşılığını axtarmalıdır, yəni ilk növbədə musiqiçi mövqeyindən çıxış etməli, eyni zamanda dilimizin imkanlarından da maksimal dərəcədə bəhrələnməlidir. Yalnız bu yolla irəliləyərək, milli musiqişünaslığımızda olan terminoloji problemləri aradan qaldıra bilərik.