Əfrasiyab Bədəlbəyli tanınmış bəstəkar olmaqla yanaşı, Azərbaycan musiqi tarixinə musiqişünas və dilçi alim, publisist və tərcüməçi kimi daxil olmuşdur. Onun fəaliyyətinin bu sahəsi dəyərli tədqiqat əsərləri ilə səciyyələnir.

Əfrasiyab Bədəlbəyli Azərbaycan musiqi tarixi və nəzəriyyəsinə, Azərbaycan musiqisinin görkəmli nümayəndələrinə həsr olunmuş elmi – publisistik məqalə və kitabçaların, mühazirə və çıxışların müəllifidir. Bütün bunlar onu geniş dünyagörüşlü, erudisiyalı, musiqinin mövcud problemlərinə açıq gözlə baxmağı və onların həlli yollarını göstərməyi bacaran bir alim kimi xarakterizə edir.

Lakin Əfrasiyab Bədəlbəylidən danışarkən, ilk növbədə musiqi ictimaiyyəti arasında cox məşhur olan, hər bir musiqi tədqiqatçısının stolüstü kitabına çevrilən “Musiqi lüğəti”nin adı çəkilir.

“Musiqi lüğəti” Əfrasiyab Bədəlbəylinin bir alim kimi çoxillik yaradıcılığının nəticəsi və yekunudur. Yəni onun illər uzunu muğam sənəti və musiqi tarixinə dair apardığı araşdırmaları, dilçilik sahəsində əldə etdiyi bilikləri, ərəb, fars, rus və doğma azərbaycan dilinin incəliklərinə dərindən bələd olması, tərcüməçilik səriştəsi, fikrini səlis elmi və ədəbi dildə lakonik ifadə etmək bacarığı, musiqiyə baxışları – bütün bunların hamısı öz əksini “Musiqi lüğəti”ndə tapmışdır.

Kitabın “İzahlı – monoqrafik musiqi lüğəti” adlandırılması da təsadüfi deyil. Müəllif ilk andan oxucunun diqqətini kitabda toplanmış zəngin məlumatlara yönəldir.

“Musiqi lüğəti” bir neçə hissədən ibarətdir. Zahirən bu hissələr çox sadə adlar daşıyır: Müəllifdən; Lüğətin quruluşu; Şərti ixtisarlar; Azərbaycan musiqi terminləri; Musiqi terminləri; Musiqi ədəbiyyatında işlənən xarici söz və terminlər; Qeydlər, şərhlər və monoqrafik məlumat. Başqa sözlə desək, bunlar, bəlkə də bütün lüğətlərdə istifadə olunan bölmələrdir. Lakin əsas məsələ onların məzmunu ilə bağlıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölmələrin hər biri ayrı – ayrılıqda məzmun baxımından tutumlu olub, hər biri müəyyən bir problemin həlli yolunda atılan addım kimi qiymətləndirilə bilər. Bu baxımdan “Müəllifdən” adlandırılmış bölmə maraq doğurur. Burada çox maraqlı bir rakursdan musiqişünaslığın vəzifələri işıqlandırılır, onun sahələri göstərilir: musiqi nəzəriyyəsi, musiqi tarixi, musiqi etnoqrafiyası, musiqi alətşünaslığı, akustika elmi, musiqi psixologiyası, musiqi tənqidi. Bunlar müasir musiqişünaslığın inkişaf etmiş sahələridir.

Elə bu bölmədə Ə.Bədəlbəyli Azərbaycan musiqi irsinin tarixi və nəzəri baxımdan öyrənilməsini ən vacib məsələ kimi ortaya çəkir. Burada verilən muğamın inkişaf tarixinə dair və xalq musiqisi janrlarının təsnifatına dair fikirlər diqqətəlayiqdir.

Bu bölmədə o, Azərbaycan musiqi tarixinə, muğam sənətinin tarixinə ekskurs edərək orta əsr musiqi traktatları, XIX – XX əsrlərdə muğamın inkişaf mərhələsinə dair məlumat verir. Azərbaycan və İran musiqişünaslarının elmi fikirlərini müqayisəli şəkildə şərh edir.

Əlbəttə ki, bunlar çox qiymətli elmi müddəalardır və onların ayrılıqda öyrənilməsi neçə – neçə dissertasiyanın mövzusu ola bilər. O cümlədən, kitabın ikinci bölməsində verilmiş muğam sənətilə bağlı terminlər və sonuncu bölmədəki qeydlər, şərhlər, biblioqrafik məlumatlar da bu qəbildəndir.

Qeyd etməliyəm ki, Ə.Bədəlbəylinin “Musiqi lüğəti”ndəki muğam adlarının izahına demək olar ki, elmi tədqiqatların əksəriyyətində müraciət olunur. Bəzən bu müraciət düşünülmüş şəkildə olaraq daha dərin araşdırmalara yol açır, bəzən isə müəlliflər mexaniki olaraq bu adları qeyd edir. Lakin elə ilk baxışdan da görünür ki, Ə.Bədəlbəyli muğamın inkişaf tarixinə böyük diqqət yetirmişdir.

O, orta əsrlərdə, XIX əsrdə və XX əsrin I yarısında muğamların hansı şöbə və guşələrdən ibarət olduğunu göstərmişdir. Burada verilən məlumat bir də ona görə qiymətlidir ki, bu muğam şöbələrinin çoxu indi muğam ifaçılığı praktikasında unudulub. Faktiki olaraq, Ə.Bədəlbəylinin “Musiqi lüğəti” indi onların adlarını bizə çatdıran nadir mənbələrdən biridir.

Lüğətin digər iki hissəsində isə musiqidə geniş istifadə olunan musiqi terminlərinin rus və xarici dildə düzgün yazılışı, onların Azərbaycan dilinə tərcüməsi verilir. Bütün bunlar musiqişünaslıqda çox vacib amildir, çünki elmi ədəbiyyatda bu terminologiyanın eyni düzgün olmayan istifadəsi ilə qarşılaşırıq.

Artıq “Musiqi lüğəti”nin girişində müəllif öz məqsədini açıqlayaraq, çox aktual bir məsələyə toxunmuşdur. O yazır: “Musiqi sənətinin tarixinə və nəzəriyyəsinə aid Azərbaycan dilində ədəbiyyatın azlığı, mövcud musiqi dərsliklərində terminlərin işlədilməsindəki qarışıqlıq, mətbuat səhifələrində çıxan məqalələrində, radio verilişlərində eyni musiqi məfhumunun ifadəsindəki müxtəliflik, çap olunan not kitablarındakı mətnin yazılışında formal tərcüməçilik halları musiqi terminlərinin unifikasiyası işinin sahmanlanmasını, qaydaya salınmasını musiqi həyatımızın və musiqi praktikamızın ən zəruri və təxirəsalınmaz vəzifəsi kimi irəli sürür.”

Bu gətirilən sitatda gördüyünüz kimi, Ə.Bədəlbəyli musiqişünaslıqda mövcud problemləri göz önünə çəkmişdir.

Danılmaz faktdır ki, Azərbaycan musiqişünaslığı XX əsrdə rus musiqi elminin mütərəqqi ənənələrinə əsaslanaraq inkişaf etmişdir. Ənənəvi olaraq, musiqi elmimizdə rusdillilik bu gün də davam etsə də məhz Azərbaycan dilində musiqi tarixi və nəzəriyyəsinə dair elmi ədəbiyyatın genişləndirilməsinə ehtiyac duyulmaqdadır.

Həqiqətən də, elmi ədəbiyyatda, not nəşrlərində, radio və televiziya efirində Azərbaycan dilində musiqi terminlərinin tətbiqində pərakəndəlik, qeyri – dəqiqlik özünü göstərməkdədir. Hal – hazırda musiqidə azərbaycan dilində vahid terminologiya bazasının yaradılması da zəruri məsələlərdən biri kimi qarşımızda durur. Nəzərə alsaq ki, Ə.Bədəlbəylinin “Musiqi lüğəti” 1960-cı illərin məhsuludur, ancaq sadalanan problemlərin bu gün də öz həllini gözlədiyini etiraf etməliyik. Bu baxımdan azərbaycan dilində ensiklopedik musiqi lüğətinin yaradılması böyük əhəmiyyətə malik iş olardı.

Əlbəttə ki, bu işdə Ə.Bədəlbəylinin “Musiqi lüğəti”ni əsas götürərək, buradakı terminlərin izahına əsaslanaraq, onları müasir terminologiya ilə dolğunlaşdırmaq da vacib şərtdir. Təkcə muğam sənətinə aid terminlər deyil, ümumi musiqi terminləri də azərbaycan dilində dəqiqləşdirilməli və işlənilməlidir. Yalnız bu halda musiqi elmində dil və tələffüzlə bağlı məna müxtəlifliyinə və mübahisələrə son qoyula bilər. Ümidvaram ki, belə bir lüğət üçün artıq real zəmin var.

Bu problemi hələ 50-60 il bundan əvvəl Ə.Bədəlbəyli görmüşdü və onun həlli yolunda mühüm addım ataraq “Musiqi lüğəti”ni yaratmışdı və bir növ məsələnin gələcək perspektivini işıqlandırmışdı. Biz isə bunu davam etdirməklə musiqi elmimizin inkişafını təmin edə bilərik.